HARÂİTÎ

Doksan yıl kadar yaşadığı kaydedildiğine göre Sâmerrâ’da 237 (851) yılı civarında doğduğu söylenebilir. “Çantacı” anlamına gelen Harâitî nisbesini hangi sebeple aldığı bilinmemektedir. Öğrenimine Sâmerrâ’da başladığı anlaşılan Harâitî, aralarında Hasan b. Arefe, Ömer b. Şebbe, Ali b. Harb, Sa‘dân b. Nasr, Ahmed b. Mansûr er-Remâdî, Ahmed b. Büdeyl ve Sâlih b. Ahmed b. Hanbel’in bulunduğu 100’den fazla muhaddis ve âlimden Sâmerrâ, Bağdat ve Dımaşk’ta rivayette bulundu. Müberred gibi dil ve edebiyat âlimlerinden de faydalandı. İlim tahsili için iki defa gittiği Dımaşk’ta bir yıl kadar kaldı. Dımaşk ve Askalân’da hadis okutan Harâitî’den İbnü’s-Simsâr diye tanınan Muhammed b. Mûsâ ve Ahmed b. Mûsâ kardeşler, Yûsuf b. Kāsım el-Miyânecî, Abdülvehhâb b. Hasan el-Kilâbî ve İbn Ebü’l-Hadîd diye bilinen Muhammed b. Ahmed b. Osman gibi muhaddisler hadis rivayet ettiler. İbn Mâkûlâ, onun pek çok eser vermiş güvenilir şahsiyetlerden biri olduğunu, Hatîb el-Bağdâdî de tarihe ve edebiyata dair rivayetleri topladığı eserlerinin üslûbunu güzel bulduğunu söylemektedir. Kaynaklarda Harâitî’nin çeşitli münasebetlerle söylediği bazı beyitlere de rastlanmaktadır (Safedî, II, 296-297).

Harâitî, 327 yılı Rebîülevvelinde (Ocak 939) Suriye’deki Askalân’da vefat etmiş olup ölüm yeri Yafa ve Filistin olarak da kaydedilmektedir.

Eserleri. 1. Mekârimü’l-aḫlâḳ ve meʿâlîhâ. Güzel ahlâkla ilgili hadisleri, edebî sözleri, şiirleri ve tarihî kıssaları bir araya getiren eserin önce 350 rivayeti ihtiva eden eksik bir nüshası basılmış (Kahire 1350), ardından aynı nüsha Ebû Muhammed Abdullah b. Haccâc tarafından tekrar neşredilmiş (Kahire 1401/1980), daha sonra 1129 rivayeti içine alan tam nüshası Suâd Süleyman İdrîs el-Handekâvî tarafından iki cilt halinde yayımlanmıştır (Kahire 1411/1991). Kitabın Ebû Tâhir es-Silefî tarafından el-Münteḳā min Mekârimi’l-aḫlâḳ ve meʿâlîhâ ve maḥmûdi ṭarâʾiḳihâ adıyla yapılan muhtasarı ise 613 rivayeti ihtiva etmekte olup (Dımaşk 1406/1986) bu muhtasarın rivayetlerini Muhammed Mutî‘ el-Hâfız ve Gazve Büdeyr tahriç etmişlerdir.

2. Mesâvi’l-aḫlâḳ ve meẕmûmühâ. Kötü ahlâka dair çoğu Hz. Peygamber’e ait, bir kısmı da ashap, tâbiîn ve diğer İslâm büyükleri tarafından söylenen 850 kadar sözü senedleriyle kaydeden eser Mustafa b. Ebü’n-Nasr eş-Şelebî (Cidde 1412/1992), Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1413/1993) ve Mecdî es-Seyyid İbrâhim (Kahire 1409/1989) tarafından yayımlanmıştır.

3. Fażîletü’ş-şükri lillâh ʿalâ niʿmetih ve mâ yecibü mine’ş-şükri li’l-münʿami ʿaleyh. Çoğu hadis, bir kısmı tanınmış kişilerin söz ve davranışları olmak üzere 106 rivayetin senedleriyle birlikte bir araya getirildiği eser Muhammed Mutî‘ el-Hâfız tarafından neşredilmiştir (Dımaşk 1402/1982).

4. Kitâbü Hevâtifi’l-cennân (cinnân, cân) ve ʿacîbi mâ yuḥkâ ʿani’l-kühhân. Cinlere ve kâhinlere dair daha çok tarih ve edebiyat kitaplarında yer alan yirmi iki garip rivayeti ihtiva eden eserin Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki yegâne nüshası İbrâhim Sâlih tarafından Nevâdirü’r-resâʾil içinde (s. 123-210, Beyrut 1407/1986), daha sonra Muhammed Ahmed Abdülazîz tarafından müstakil olarak (Beyrut 1409/1989) yayımlanmıştır.

5. Teʿâlîḳ (Taʿlîḳ) li’bni ʿÎsâ el-Maḳdisî.

6. İʿtilâlü’l-ḳulûb fî aḫbâri’l-ʿuşşâḳ (fî eḥâdîs̱i’l-maḥabbe ve’l-muḥibbîn) (son iki eser için bk. Brockelmann, I, 250).

Kaynaklarda Harâitî’nin ayrıca Kitâbü Ḳamʿi’l-ḥırṣ bi’l-ḳanâʿa, Kitâbü’l-Ḳubûr ve Kitâbü’l-Ecvâd adlı eserleri bulunduğu zikredilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, II, 139-140.

Sem‘ânî, el-Ensâb, V, 71-72.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XVIII, 98.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XV, 267-268.

a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 321-330, s. 214-215.

a.mlf., el-ʿİber, II, 28.

Safedî, el-Vâfî, II, 296-297.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, II, 289.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 190.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, III, 265.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, II, 309.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 34.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 250.

Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, II, 267.

Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 68-69.

Claude Gilliot, “Textes arabes anciens édités en Égypte au cours des années 1987 à 1990”, MIDEO, XX (1991), s. 363.

“Kharāʾiṭī”, EI² (Fr.), IV, 1088.