HÂRÛN, Abdüsselâm Muhammed

İskenderiye’de doğdu. Kültürlü bir aileye mensuptur. Dedesi Hârûn b. Abdürrâzık, Ezher’de Cemâatü kibâri’l-ulemâ üyeliği yapmış, babası çeşitli yerlerde kadılık görevinden sonra Şer‘î Teftiş Kurulu başkanlığında bulunmuştur. Amcası Ahmed b. Hârûn, bir müddet Ezher Üniversitesi rektör yardımcılığı ve el-Maâhidü’d-dîniyye müdürlüğü görevlerini yürütmüştür. Anne tarafından dedesi Mahmûd b. Rıdvân’ın da şer‘î mahkeme ve Cemâatü kibâri’l-ulemâ üyesi olduğu bilinmektedir. Meşhur hadis âlimi ve muhakkiki Ahmed Muhammed Şâkir, Abdüsselâm Hârûn’un halasının oğludur.

Babasının görevi icabı ailesi bir süre Tanta’da kaldıktan sonra Kahire’ye yerleşince Abdüsselâm Hârûn burada on yaşlarında hıfzını tamamladı. İlk öğreniminin ardından liseyi Ezher’de okudu ve yüksek tahsilini Dârülulûm’da yaptı (1928). Aynı fakültede yüksek lisansını tamamladı. Buradaki öğrenciliği sırasında, devrin gazeteci-matbaacı ve nâşirlerinden olan Muhibbüddin el-Hatîb’in kurduğu Cem‘iyyetü’ş-şübbâni’l-müslimîn’de üye olarak faaliyet gösterdi. Daha sonra 1942 yılına kadar Dekahliye, İskenderiye ve Kahire’de ilkokul öğretmenliği yaptı. Tâhâ Hüseyin’in tavsiyesi üzerine 1943’te Mustafa es-Sekkā, Abdürrahim Mahmûd, İbrâhim el-Ebyârî ve Hâmid Abdülmecîd gibi devrinin tanınmış âlim ve ediplerinden teşekkül eden Lecnetü ihyâi türâsi Ebi’l-Alâ el-Maarrî adlı komisyonun üyeliğine kabul edildi.

1945 yılında, ilköğretimden üniversiteye öğretim elemanı tayininin tek örneği olarak İskenderiye Üniversitesi (Câmiatü’l-Fârûk el-evvel) Edebiyat Fakültesi’ne müderris oldu. 1950’de Dârülulûm’da doçent, 1959’da aynı fakültede profesör olarak nahiv bölümünün başkanlığına getirildi. Bu görevi yürütürken Kahire Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’nin yayımladığı el-Muʿcemü’l-vasîṭ’in ilk baskısının (Kahire 1380) tashihini yaptı. 1966’da, Mısır’ın çeşitli üniversitelerinden oluşturulan bir grup profesörle birlikte Küveyt Üniversitesi’ni kurmakla görevlendirildi. 1975 yılına kadar bu üniversitenin dil, yüksek lisans ve doktora bölümlerini yönetti. 1969’da üye olarak seçildiği Kahire Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’ye 1984’te genel sekreter oldu ve bu görevini ömrünün sonuna kadar sürdürdü; bu kurumun çeşitli ilmî komisyonlarında faal üye olarak çalıştı. 16 Nisan 1988 tarihinde Kahire’de öldü.

İslâm dünyasında daha çok gerçekleştirdiği ilmî neşirlerle tanınan Abdüsselâm Hârûn, henüz on altı yaşlarında iken Şâfiî fakihi Ebû Şücâ‘ el-İsfahânî’nin el-Muḫtaṣar (et-Taḳrîb) adlı eserini yayımlamıştır (Kahire 1925). İki yıl sonra Abdülkādir el-Bağdâdî’nin Ḫizânetü’l-edeb’inin tahkikine başlayıp önce birinci cüzünü (Kahire 1927), fakülteden mezun olmadan da bu eserin önemli bir kısmını dört cilt halinde neşretmiş (Kahire 1347-1351), bu arada dönemin meşhur muhakkiklerinden Muhibbüddin el-Hatîb’le birlikte İbn Kuteybe’nin Edebü’l-kâtib’inin neşrini gerçekleştirmiştir (Kahire 1927).

Abdüsselâm Hârûn bu ilmî neşir faaliyetinden dolayı çeşitli ödüller almıştır. Nitekim Sa‘leb’in Mecâlis’ini neşretmesi sebebiyle 1950’de Kahire Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’den “Tahkikli Metin Neşri Ödülü”nü, 1981’de de Arap edebiyatı alanındaki başarılı çalışmalarından dolayı “Kral Faysal Uluslararası Ödülü”nü kazanmıştır. Ayrıca Arap üniversitelerinin pek çoğunda misafir profesör olarak görev yapmıştır.

Eserleri. A) Telif Eserler. 1. Dil ve Edebiyat. el-Esâlîbü’l-inşâʾiyye fi’n-naḥvi’l-ʿArabî (Kahire 1399/1978, 1402/1981; Beyrut 1410/1990); Ḳavâʿidü’l-imlâʾ (Kahire 1392/1972, 1396, 1986); Künnâşetü’n-nevâdîr (Kahire 1405/1984); Ḳuṭûf edebiyye, dirâsât naḳdiyye fi’t-türâs̱i’l-ʿArabî ḥavle taḥḳīḳi’t-türâs̱ (Kahire 1409/1988); el-Meysir ve’l-ezlâm (Kahire 1953, 1388/1968, 1987; tarihî, içtimaî, edebî konularla dile dair bahisler ihtiva eder); en-Nuṣḥ beyne’l-luġa ve’t-târîḫ (ts.); et-Türâs̱ü’l-ʿArabî (Kahire, ts.); Taḥḳīḳu’n-nuṣûṣ ve neşruhâ (Kahire 1374/1954, 1965, 1977, 1410/1989; alanında bir müslüman âlim tarafından yazılan ilk eserdir); Muʿcemü şevâhidi’l-ʿArabiyye (Kahire 1392). 2. Fihrist Çalışmaları. Taḥḳīḳāt ve tenbîhât fî muʿcemi Lisâni’l-ʿArab (Kahire 1399/1979; İbn Manzûr’un Lisânü’l-ʿArab adlı sözlüğündeki yanlışların tesbit ve tashihiyle ilgilidir); Fehârisü’l-Muḫaṣṣaṣ (Kahire 1389/1969; geliştirilmiş 2. baskı, Beyrut 1411/1991); Fehârisü Muʿcemi Tehẕîbi’l-luġa (Kahire 1396/1976); Muʿcemü Muḳayyedâti İbn Ḫallikân (Kahire 1407/1987; İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aʿyân’ında anlamını, iştikak ve zaptını [hareke veya yazı ile okunuşunu tesbit] belirttiği özel isim, lakap, künye, nisbet, yer adı vb.nin fihristidir). 3. Seçmeler. el-Elfü’l-muḫtâre min Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî (iki cilt olarak Kahire’de basılan eser [1379, 1399], Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’den seçilmiş 1000 hadisin şerh ve tahrîcini ihtiva etmektedir); Tehẕîbü Sîreti İbn Hişâm (Kahire 1375/1955, 1402/1982); Tehẕîbü İḥyâʾi ʿulûmi’d-dîn (I-II, Kahire, ts.; I-II, Beyrut 1409/1988); Tehẕîbü’l-Ḥayevân (I-II, Kahire 1408/1987); Mecmûʿatü’l-meʿânî (Beyrut 1412/1992) (100 konuya dair 1599 şiir ve kıtadan oluşmaktadır).

B) Tahkikleri. 1. Dil ve Edebiyat. Câhiz, el-Ḥayevân (I-VII, Kahire 1357-1364/1938-1945); el-Beyân ve’t-tebyîn (I-IV, Kahire 1367-1369); el-ʿOs̱mâniyye (Kahire 1374/1955); Resâʾilü’l-Câḥiẓ (I-II, Kahire 1384/1964; III-IV, Kahire 1399/1979); Feżâʾilü’l-Etrâk (Resâʾilü’l-Câḥiẓ içinde, Kahire 1964), el-Burṣân ve’l-ʿurcân ve’l-ʿumyân ve’l-ḥûlân (Bağdat 1982); İbn Kuteybe, Edebü’l-kâtib (Muhibbüddin el-Hatîb ile birlikte, Kahire 1927); Zeccâcî, Emâli’z-Zeccâcî (Kahire 1382/1962; Beyrut 1407/1987); Mecâlisü’l-ʿulemâʾ (Küveyt 1962); Süyûtî, Hemʿu’l-hevâmiʿ fî şerḥi Cemʿi’l-cevâmiʿ (I. cüz, Abdülâl Sâlim Mekrem ile birlikte, Beyrut 1413/1992); Abdülkādir el-Bağdâdî, Ḫizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-ʿArab (I-XIII, Kahire 1387-1406/1967-1986); Hasan b. Abdullah el-Askerî, el-Maṣûn (Küveyt 1960); Sa‘leb, Mecâlisü Saʿleb (I-II, Kahire 1369/1950, 1401/1980); Mufaddal ed-Dabbî, el-Mufaḍḍaliyyât (Ahmed Muhammed Şâkir ile birlikte, Kahire 1361/1942); Sîbeveyhi, el-Kitâb (I-V, Kahire 1385/1966); Nevâdirü’l-Maḫṭûṭât (değişik müelliflere ait yirmi beş kitap ve risâle, Kahire 1370-1374); Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye neşri, yalnız XV. cilt); İbnü’l-Enbârî, Şerḥu’l-Ḳaṣâʾidi’s-sebʿi’ṭ-ṭıvâli’l-câhiliyyât (Kahire 1383/1963), Şürûḥu Saḳṭi’z-zend (Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin divanına Tebrîzî, İbnü’s-Sîd el-Batalyevsî ve Hârizmî’nin yaptığı şerhlerdir; Tâhâ Hüseyin başkanlığında Mustafa es-Sekkā, Abdürrahîm Mahmûd, İbrâhim el-Ebyârî, Hâmid Abdülmecîd ile birlikte, I-V, Kahire 1945-1948); İbnü’s-Sikkît, Iṣlâḥu’l-manṭıḳ (Ahmed Muhammed Şâkir ile birlikte, Kahire 1368/1949); Asmaî, el-Aṣmaʿiyyât (Ahmed Muhammed Şâkir ile birlikte, Kahire 1375/1955); Taʿrîfü’l-ḳudemâʾ bi-Ebi’l-ʿAlâ el-Maʿarrî (Tâhâ Hüseyin başkanlığında Mustafa es-Sekkā, Abdürrahîm Mahmûd, İbrâhim el-Ebyârî, Hâmid Abdülmecîd ile birlikte yapılmış bir derleme ve tahkikli neşir çalışmasıdır, Kahire 1363/1944); Ebû Temmâm, Hemziyyâtü Ebî Temmâm (Kahire 1942); Ebû Ali el-Merzûkī, Şerḥu Dîvâni’l-Ḥamâse (Ahmed Emîn ve Seyyid Ahmed es-Sakr ile birlikte, I-IV, Kahire 1951-1953); Muhammed b. Habîb el-Bağdâdî, Elḳābü’ş-şuʿarâʾ (Kahire 1954); Esmâʾü’l-muġtâlîn (I-II, Kahire 1954); Küna’ş-şuʿarâʾ ve men ġalebet künyetüh ʿalâ ismih (Kahire 1954). 2. Sözlükler. İbn Fâris, Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa (I-VI, Kahire 1389-1392/1969-1972); İzzeddin ez-Zencânî, Tehẕîbü’ṣ-Ṣıḥâḥ (Ahmed Abdülgafûr Attâr ile birlikte, I-III, Kahire 1371/1951); Ezherî, Tehẕîbü’l-luġa (Kahire 1384/1964, I, Kahire, ts., IX); İbn Düreyd, el-İştiḳāḳ (Kahire 1958); Mustafa İbrâhim, el-Muʿcemü’l-vasîṭ (Kahire 1960). 3. Diğer Neşirleri. İbn Hazm, Cemheretü ensâbi’l-ʿArab (Kahire 1378/1958); Nasr b. Müzâhim, Vaḳʿatü Ṣıffîn (Kahire 1382, 1981); İbn Butlân, Risâle fî şirâʾi’r-raḳīḳ (Kahire 1954); M. Murtazâ Hüseynî, Ḥikmetü’l-işrâḳ (Kahire 1954); Ebû Şücâ‘ el-İsfahânî, el-Muḫtaṣar, Metnü Ebî Şücâʿ fi’l-fıḳh (Kahire 1925).

Yayımladığı eserlerin baş tarafına eklediği geniş araştırmalara dayanan mukaddimelerde eser ve müellif hakkında önemli bilgiler veren Abdüsselâm Hârûn, ayrıca gerekli yerlere koyduğu harekeler, zaman zaman eserlerin metinlerini aşacak hacimdeki dipnotlarıyla okuyucunun karşılaşacağı müşkülleri halletmeye, müelliflerin temas etmediği, eksik veya müphem bıraktığı noktaları aydınlatmaya çalışmıştır. Abdüsselâm Hârûn’un ilmî neşrini gerçekleştirdiği eserlerde çoğu ilk defa kendisi tarafından düzenlenen zengin fihristlerin yer alması, onun tahkik ve neşir çalışmalarında bu çığırın öncüsü olarak kabul edilmesini sağlamıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Mahmûd M. et-Tenâhî, Medḫal ilâ târîḫi neşri’t-türâs̱i’l-ʿArabî maʿa muḥâḍaratin ʿani’t-taṣḥîf ve’t-taḥrîf, Kahire 1405/1984, s. 97-99.

M. Mehdî Allâm, el-Mecmaʿiyyûn fî ḫamsîne ʿâmen, Kahire 1406/1986, s. 163-165.

M. Muhyiddin Abdülhamîd, “Kelimetü’l-üstâẕ eş-Şeyḫ Muḥyiddîn ʿAbdilḥamîd fî istiḳbâli’l-üstâẕ ʿAbdisselâm Muḥammed Hârûn”, MMLA, sy. 25 (1389/1969), s. 249-251.

MIDEO, XIX (1989), s. 385-386.