HASAN es-SADR

29 Ramazan 1272’de (3 Haziran 1856) Kâzımiye’de doğdu. Büyük dedesi Sâlih b. Muhammed, Cezzâr Ahmed Paşa’nın Sayda valiliği sırasında (1775-1780) Cebeliâmil’den ayrılıp İsfahan’a göç etmiş, evlâtlarından bir kısmı burada kalırken diğerleri daha sonra Kâzımiye’ye yerleşmiş, bir bölümü de günümüze kadar Cebeliâmil’de varlığını sürdürmüştür. Hasan es-Sadr, Kâzımiye’nin önde gelen âlimlerinden Bâkır b. Muhammed Hasan Yâsin ve Bâkır b. Haydar el-Hasenî’den sarf ve nahiv, Muhammed b. Kâzım el-Kâzımî ve Ahmed el-Attâr’dan belâgat, Mirza Bâkır b. Zeynelâbidîn’den mantık öğrendi. Bu esnada bazı fıkıh ve usûl-i fıkıh metinlerini başta babası Hâdî b. Muhammed olmak üzere çeşitli âlimlerden okuduktan sonra 1290 (1873) yılında Necef’e gitti. Necef’te Hâkim Mirza Bâkır eş-Şekî ve Muhammed Takī Gülpâyigânî’den felsefe ve kelâm okudu. Ayrıca Mirza Muhammed Hasan eş-Şîrâzî, Mirza Habîbullah er-Reştî, Mirza Muhammed Hüseyin el-Kâzımî, Molla Muhammed el-İrevânî, Molla Ali b. Mirza Halîl et-Tahrânî ve Seyyid Mehdî el-Kazvînî gibi hocalardan fıkıh ve usûl-i fıkıh tahsil etti. 1297’de (1880) ortaya çıkan veba salgını yüzünden Sâmerrâ’ya gitti. Burada daha önce Necef’ten gelip yerleşen hocası Mirza Muhammed Hasan eş-Şîrâzî ile beraberliğini sürdürdü. Şîrâzî’nin ölümünden iki yıl sonra (1314/1896) Sâmerrâ’dan ayrıldı, Kâzımiye’ye gidip yerleşti. Bu şehirde bulunduğu kırk yıl zarfında kütüphanesindeki araştırmaları yanında öğrenci yetiştirme, eser telifi ve halkı irşad etmekle meşgul oldu. 11 Rebîülevvel 1354’te (13 Haziran 1935) vefat eden Hasan es-Sadr Kâzımiye’de defnedildi.

Eserleri. Çeşitli ilim dallarında sekseni aşkın eser kaleme alan Hasan es-Sadr’ın çoğu neşredilmemiş olan çalışmalarının bir kısmı konularına göre şu şekilde sıralanabilir:

1. Sebîlü’r-reşâd fî şerḥi Necâti’l-ʿibâd. Muhammed Hasan b. Bâkır el-İsfahânî’nin fıkıh ahkâmına dair Necâtü’l-ʿibâd adlı eserine yapılan tamamlanamamış bir şerh çalışmasıdır.

2. Sebîlü’n-necât fî fıḳhi’l-muʿâmelât.

3. Cevâzü’l-cemʿ beyne’ṣ-ṣalâteyn. Buhârî ile Müslim’in sahihleri, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i, İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾı ve diğer bazı Sünnî kaynaklarından hareketle namazların cemedilmesinin câiz olduğunu ispata çalışan bir eserdir.

4. Taḥṣîlü’l-fürûʿi’d-dîniyye. İmâmiyye fıkhıyla ilgili olup ilmihal seviyesinde bir çalışmadır.

5. el-Lübâb fî şerḥi Risâleti’l-istiṣḥâb. Şeyh Murtazâ el-Ensârî’nin fıkıh usulüne dair eserinin şerhidir.

6. Şerḥu Vesâʾili’ş-Şîʿa. Hür el-Âmilî’nin hadisle ilgili eserinin şerhidir.

7. Miftâḥu’s-saʿâde ve melâẕẕü’l-ʿibâde. Yılın çeşitli günlerinde yapılacak ibadetlerle ilgili hadisleri ihtiva etmektedir.

8. en-Nuṣûṣü’l-meʾs̱ûre fi’l-Mehdî. On ikinci imam Muhammed b. Hasan’ın (Mehdî el-Muntazar) mehdîliğine dair haberleri ihtiva etmektedir.

9. Nihâyetü’d-dirâye (Leknev 1324). Bahâeddin el-Âmilî’nin dirâyetü’l-hadîse dair er-Risâletü’l-vecîze adlı eserinin şerhidir (bu çalışma için bk. Türâs̱ünâ, sy. 41-42, s. 432-433).

10. Faṣlü’l-ḳażâʾ fi’l-kitâbi’l-müştehir bi-Fıḳhi’r-Rıżâ. Müellif bu çalışmasında, İmam Ali er-Rızâ’nın fıkhına dair olduğu ileri sürülen eserin İbnü’ş-Şelmegānî diye bilinen İbn Ebü’l-Azâfir’in (İbn Ebü’l-Azâkir) Kitâbü’t-Teklîf’i olduğunu ispata çalışmaktadır.

11. ed-Dürerü’l-Mûseviyye fî şerḥi’l-ʿAḳāʾidi’l-Caʿferiyye. Ca‘fer el-Fakīh en-Necefî’nin eseri üzerine bir şerhtir.

12. İs̱bâtü’r-recʿa. Şîa’nın rec‘at inancıyla ilgilidir.

13. Sebîlü’ṣ-ṣâliḥîn fi’s-sülûk ve ṭarîḳi’l-ʿubûdiyye (Tebriz 1332).

14. Tekmiletü Emeli’l-âmil. Hür el-Âmilî’nin biyografik eserini tamamlamak için yazılmış olup Ahmed el-Hüseynî tarafından neşredilmiştir (Kum 1406).

15. ʿUyûnü’r-ricâl (Leknev 1331).

16. Nüzhetü ehli’l-Ḥaremeyn (Leknev 1354). Necef ve Kerbelâ tarihine dairdir.

17. Vefeyâtü’l-aʿlâm mine’ş-Şîʿati’l-kirâm.

18. Teʾsîsü’ş-Şîʿa (Tahran, ts.; Beyrut 1401; Bağdad 1951). Müellife asıl şöhretini sağlayan bu eserde İslâmî ilimlerin Şîa ulemâsı tarafından kurulduğu ileri sürülmekte ve kitap, VIII. (XIV.) yüzyıla kadar bu konuda emeği geçen çok sayıda Şiî âliminin biyografisini ihtiva etmektedir. Müellifin bu eseri, Corcî Zeydân’ın “Şîa’nın küçük bir taife olup zikre değer bir eserinin olmadığı” yolundaki iddiasına karşılık kaleme aldığı belirtilmektedir (Âgā Büzürg-i Tahrânî, I, 60).

19. eş-Şîʿa ve fünûnü’l-İslâm (Sayda 1331). Bir önceki eserin muhtasarıdır (bu eserle ilgili geniş bir tenkit için bk. Muhsin el-Emîn, V, 326-330).

20. el-İbâne ʿan kütübi’l-ḫizâne. Kendi özel kütüphanesinde bulunan kitapların fihristidir.

21. el-Berâhînü’l-celiyye. Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin dalâlet içinde bulunduğunu ispat etmek amacıyla kaleme alınmıştır.

22. Risâle şerîfe fi’r-red ʿalâ fetâva’l-Vehhâbiyyîn. Vehhâbîler’in kabirler üzerine türbe yapılmasının haram olduğu şeklindeki görüşlerine karşı yazılmıştır.

23. Ḫulâṣatü’n-naḥv. İbn Mâlik’in el-Elfiyye’si tertibinde yazılmış muhtasar bir eserdir (Hasan es-Sadr’ın eserleri hakkında geniş bilgi için bk. Âgā Büzürg-i Tahrânî, tür.yer.; Muhsin el-Emîn, V, 326; Abdülhüseyin Şerefüddin, s. 13-22).

BİBLİYOGRAFYA

Abdülhüseyin Şerefüddin, “Tercemetü’l-müʾellif” (Hasan es-Sadr, Teʾsîsü’ş-Şîʿa içinde, [baskı yeri ve tarihi yok, et-Tıbâatü’l-Irâkıyye]), s. 1-35.

Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Beyrut 1983, I, 16, 54, 58, 60; II, 359, 408; III, 137, 298, 333, 397; IV, 162, 216, 411, 495; VI, 25, 48, 272; VII, 28, 234; VIII, 73, 92; X, 39, 41; XI, 149; XII, 140; XIII, 15; XIV, 273; XV, 232, 381; XVI, 3, 234; XVIII, 20, 41, 65, 280, 300, 351, 354; XIX, 370; XX, 217, 369; XXII, 320; XXIV, 114, 400; XXV, 72.

Aʿyânü’ş-Şîʿa, V, 325-330.

Tebrîzî, Reyḥânetü’l-edeb, III, 424-425.

Ali Fâzıl el-Kāînî, Muʿcemü müʾellifi’ş-Şîʿa, Tahran 1405, s. 246-247.

“Min enbâʾi’t-türâs̱”, Türâs̱ünâ, sy. 41-42, Kum 1416, s. 432-433.