HÂŞİM BABA

1130 (1718) yılında İstanbul Üsküdar’da doğdu. Üsküdar İnadiye’de Tavâşî Hasanağa mahallesinde bulunan Bandırmalızâde Tekkesi’nin şeyhi Yûsuf Nizâmeddin Efendi’nin oğludur. Adı Sicill-i Osmânî (IV, 624) ve Hâtimetü’l-eş‘âr’da (s. 51) Mehmed Hâşim olarak geçmekteyse de eserlerinde kendisinin verdiği bilgilerden anlaşıldığına göre doğrusu Mustafa Hâşim’dir (Vâridât-ı Mensûre ve Divan, vr. 1^b). Mustafa Hâşim Celvetî âdâb ve erkânını öğrenerek büyüdü, ancak daha sonra Bektaşîliğe meyledip Mısır Kasrülayn’daki Kaygusuz Abdal Bektaşî Tekkesi şeyhi Hasan Baba’ya (ö. 1170/1756) intisap etti. Hasan Baba’nın kabrinin Bandırmalızâde Tekkesi’nin avlusunda bulunmasına bakılırsa bu yakınlığın ileri derecede olduğu anlaşılır. Hâşim Baba, Bektaşîlik muhabbetiyle Hacıbektaş’ta bulunan Bektaşî Âsitânesi’ne gidip dört yıl kadar orada ikamet etmiş ve Dimetokalı Seyyid Kara Ali Baba’nın postnişinliği zamanında bir ara dedebabalık yapmışsa da Bektaşîler’in bir kısmı onun şeyhliğine karşı çıkmıştır. Soyunun Mûsâ el-Kâzım neslinden geldiği rivayetinin (İsmet, s. 484) Bektaşîlik tavrıyla ilgisi incelenmeye değer bir konudur. Vâridât’ında Mervân’ı mel‘un sayan (vr. 7^a-b), on iki imam anlayışını benimsediğini hissettiren (vr. 12^a) ve Hz. Ali’den “ceddim” diye bahseden (vr. 30^a) Hâşim Baba, divanının sonunda Safiyyüddîn-i Erdebîlî vasıtasıyla Hz. Ali soyundan geldiğini belirtir. Etrafında bir kısım Bektaşîler’in bulunması ve İstanbul’da Bektaşîler’in dedebabalık makamına vekâlet etmesi bu tarikatla ilgisinin derinliğini ortaya koymaktadır.

Babası Yûsuf Nizâmeddin Efendi yedi defa hacca gitmiş, hadis ilmini öğrenmek üzere üç yıl Medine’de kalmış, büyük kardeşi Hâmid Efendi de bir yıl Medine’de ikamet ettikten sonra Suriye ve Mısır’da birçok âlimle görüşmüş, dönüşte Bandırma’ya yerleşmişti. Hâşim Baba da gençliğinde ailedeki bu seyahat ve ilim merakıyla Anadolu, Mısır ve Arap ülkelerini dolaşmış olmalıdır.

Melâmîmeşrep bir sûfî olarak bilinen Hâşim Baba’nın bazı Melâmîler’ce kutup diye tanındığı rivayet edilirse de bu doğru değildir. Vâridât’ında cefr ilmi ve ebced hesabıyla geleceğe ait bazı bilgiler veren Hâşim Baba çok yönlü şahsiyeti sebebiyle bir yerde karar kılmamış ve her grup tarafından genellikle dışlanmıştır. Bu yüzden ne Bektaşîler’e Bektaşîliği’ni ne de Celvetîler’e Celvetîliği’ni kabul ettirebilmiştir. Nitekim hayatının yarısına yakın kısmını irşad ve tarikat hizmetiyle geçirmesine rağmen Celvetiyye’nin merkezi Hüdâyî Dergâhı’na getirilen cenazesi o sırada postnişin olan Büyük Rûşen Efendi tarafından içeri alınmamış, cenaze namazı dergâhın alt kapısında Cennet Efendi hazîresi önünde kılınabilmiştir. Hâşim Baba’ya ve bağlılarına karşı diğer tekke mensuplarının da mesafeli bir tavır içinde olduğu, hatta Nasûhî Dergâhı müntesiplerinin onun tekkesinin civarından geçmeyi bile pek hoş karşılamadıkları rivayet edilmektedir (Hüseyin Vassâf, III, 65).

Hâşim Baba’nın Celvetî âsitânesi şeyhlerince dışlanması üzerine vefatından sonra mensupları kendisine Hâşimiyye adlı bir tarikat nisbet etmişlerdir. Meşihatında bulunduğu Bandırmalızâde Tekkesi bu tarikatın âsitânesi olarak faaliyet göstermiştir. Tekkesinin avlusunda bulunan kabri yol genişletilmesi sırasında kaldırılarak yerine parmaklıklı bir kabir yapılmış, üzerine de yeni harflerle “Üsküdarlı Hâşim Baba” levhası asılmıştır.

Eserleri. 1. Divan. 1252 (1836) yılında yanlışlarla dolu olarak basılan divanın çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları vardır (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3517, Hüsrev Paşa, nr. 568; İÜ Ktp., TY, nr. 333, 3518; İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, nr. 393). İslâm Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi’nde kayıtlı (nr. 24.351) fotokopi nüshanın başında Vâridât da bulunmaktadır. Şiirlerin mürettep divanlardan farklı biçimde sıralandığı bu nüshada üç na‘t, dört mersiye, yirmi kaside, bir tevhid, bir methiye, üç muhammes, bir müseddes, bir müseddes münâcât, bir tahmîs, 126 gazel, bir tarih, on kıta, otuz müfred yer almaktadır (divanın diğer nüshaları için bk. TYDK, III, 843-849).

2. Vâridât. Melâmete dair bazı risâleleriyle çeşitli zamanlarda kendisine vâki olan tecellîleri anlattığı, cefr ilmi ve ebced hesabıyla geleceğe ait birtakım bilgiler verdiği mensur bir eserdir (İÜ Ktp., TY, nr. 3518; Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3299, 3345, 3910/1). Eserin çoğu nüshaları divan ile birlikte Vâridât-ı Mensûre ve Divan adı altında istinsah edilmiştir (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Mihrişah Sultan, nr. 363).

3. Ankā-yı Meşrik. İbnü’l-Arabî’ye ilgi duyan Hâşim Baba, onun ʿAnḳāʾü muġrib (şaşırtan anka) adlı eserini “Ankā-yı Mağrib” (batının ankası) şeklinde değerlendirip ona nazîre olarak bu eseri yazmıştır. Hâşim Baba, kitabında Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin meczup olduğunu ileri sürerek Mevlevîler’i kızdırmıştır. Ayrıca Hacı Bektâş-ı Velî’den çok sık bahsetmesi de dikkat çekicidir. Eserin çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları vardır (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3094, Hâşim Paşa, nr. 60; İÜ Ktp., TY, nr. 816, 3833; Yapı Kredi Bankası Ktp., nr. 230).

4. Devriyye-i Ferşiyye. Niyâzî-i Mısrî’nin “Devriyye-i Arşiyye”sine zeyil olarak yazılmış olup doksan dört beyittir. “Lisânü’l-gayb” diye de anılan manzumenin Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshaları bulunmaktadır (Hacı Mahmud Efendi, nr. 3910/31; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2089/7).

Hâşim Baba’nın bunlardan başka çeşitli mecmualarda değişik isimlerle kayıtlı manzumelerine de rastlanmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA

Hâşim Baba, Vâridât-ı Mensûre ve Divan, İSAM Ktp., nr. 24.351 (fotokopi nüsha).

Fatîn, Tezkire, s. 50-53.

İsmet, Tekmiletü’ş-Şekāik, s. 477, 483, 484, 485, 486, 516.

Harîrîzâde, Tibyân, I, 244.

Bandırmalızâde, Mir’âtü’t-turuk, İstanbul 1306, s. 45-47.

Sicill-i Osmânî, IV, 624.

Osmanlı Müellifleri, I, 62-63, 189-191.

Hüseyin Vassâf, Sefîne, III, 65-68.

Abdülbaki [Gölpınarlı], Melâmîlik ve Melâmîler, İstanbul 1931, s. 97.

a.mlf., Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1983, s. 300-301.

Ergun, Antoloji, s. 409.

Vasfi Mâhir Kocatürk, Tekke Şiiri Antolojisi, Ankara 1968, s. 440-442.

TYDK, III, 843-849.

Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 344.

H. Kâmil Yılmaz, Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, İstanbul 1982, s. 242-243, 277.

Cemaleddin Server Revnakoğlu, “Mi’râciye”, Yeni Tarih Dünyası, II/19-20, İstanbul 1954, s. 167.

A. Bilgin Turnalı – Esin Yücel Turnalı, “Celvetîlik ile Bektâşîliği Birleştiren İlgi Çekici Bir Dal: Hâşimiyye Kolu ve Üsküdar’da Bandırmalı Tekkesi”, TDA, sy. 66 (1990), s. 111-120.

Abdullah Uçman, “Devriyyeler Üzerine Rıza Tevfik’in Yayımlanmamış Bir Makalesi”, Türklük Araştırmaları Dergisi, sy. 7, İstanbul 1993, s. 537-564.

“Hâşim Baba”, TDEA, IV, 139.

Ekrem Işın, “Hâşim Efendi Tekkesi”, DBİst.A, IV, 15-16.

M. Baha Tanman – H. Kâmil Yılmaz, “Bandırmalızâde Tekkesi”, DİA, V, 54-55.

Mustafa Uzun, “Devriyye”, a.e., IX, 252.