HÂTİFÎ

822’de (1419) Herat’ın Câm bölgesindeki Harcird kasabasında doğdu. Meşhur mutasavvıf şair Abdurrahman-ı Câmî’nin kız kardeşinin oğludur. Safevî devrinin ilk yıllarında yaşayan edebiyat ve sanat adamlarının çoğu gibi Herat’ta son Timurlu sultanlarının hizmetinde bulundu; şair ve devlet adamı Ali Şîr Nevâî’nin himayesine mazhar oldu. Gençliğinin ilk yıllarını zevk ve eğlence içinde geçiren Hâtifî, daha sonra dayısı Câmî’nin derslerine devam etmeye başladı. Çehâr Bâgī adında bir tekke kurarak inzivaya çekildi. Uzun yıllar münzevi bir hayat yaşadı. Horasan’da hâkimiyet sağladıktan sonra dönüşte Harcird’e uğrayan (1511) Şah İsmâil, Hâtifî ile görüşerek kendisinden fetihleriyle ilgili bir şiir yazmasını istedi. Hâtifî bu teklifi kabul edip 1000 beyit kadar yazmışsa da eserini tamamlayamamıştır. Dayısının aksine İsnâaşeriyye mezhebini benimseyen Hâtifî Muharrem 927’de (Ocak 1521) Harcird’de vefat etti ve Çehâr Bâgī Tekkesi’ne defnedildi.

Abdurrahman-ı Câmî’den sonra devrinin en büyük şairi sayılan Hâtifî’nin şiirlerinde Nizâmî-i Gencevî ve Emîr Hüsrev-i Dihlevî’nin tesirleri açıkça görülür.

Eserleri. 1. Dîvân. Tek yazma nüshası bilinmektedir (Kahire Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 186).

2. Ḫamse. Müellifin Nizâmî’yi taklit ederek kaleme aldığı eser şu mesnevilerden meydana gelmektedir: a) Leylâ vü Mecnûn. Nizâmî’nin aynı adlı eseri örnek alınarak sade bir dille yazılmıştır. Hâtifî’nin ilk mesnevisi olan bu eserin, biri 1788 yılında Kalküta’da Sir W. Jones tarafından, diğeri Leknev’de (ts.) yapılmış iki yayımı vardır. b) Heft Manẓar. 15.000 beyit olan bu eser, Nizâmî’nin Heft Peyker’i örnek alınarak yazılmıştır (yazma nüshaları için bk. Ahmed-i Münzevî, IV, 3324-3325). c) Şîrîn ü Ḫüsrev. Nizâmî’nin Ḫüsrev ü Şîrîn’ine nazîre olarak yazılmış ve Ali Şîr Nevâî’ye ithaf edilmiştir. 1800 beyitten meydana gelen mesnevi Sâdullah Esedüllayef tarafından neşredilmiştir (Moskova 1977). d) Timurnâme. Hâtifî, 4500 beyit tutan bu mesnevisini yazarken Nizâmî’nin İskendernâme’sini göz önünde bulundurmasına rağmen Nizâmî gibi hikâye ve efsanelerden bahsetmemiş, başta Şerefeddin Ali Yezdî’nin Ẓafernâme’si olmak üzere Timur’a ait önemli kaynaklardan faydalanmıştır. Biri Ẓafernâme-i Hâtifî adıyla taş basması olarak (Leknev 1869), diğeri Timurnâme adıyla (Madras 1958) yapılmış iki neşri vardır. e) İsmâʿîlnâme (Şâhnâme-i Hâtifî). Şah İsmâil devrini anlatan ve 1000 beyit kadarı yazılmış olan bu eser bir Timurnâme yazması içinde bulunurken daha sonra kaybolmuştur. Mesnevinin bazı beyitleri Tuḥfe-i Sâmî’de örnek olarak nakledilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

Hâtifî, Şîrîn ü Ḫüsrev (nşr. Sa‘dullah Esedüllayef), Moskova 1977, neşredenin önsözü, s. III-LIX.

Ali Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâʾis (nşr. Ali Asgar-ı Hikmet), Tahran 1363 hş., s. 62-63.

Sâm Mirza, Tuḥfe-i Sâmî, Tahran 1314 hş., s. 94-97.

Hândmîr, Ḥabîbü’s-siyer, IV, 354-355.

Lutf Ali Beg, Âteşkede, Bombay 1277/1860, s. 375-384.

Rızâ Kulı Han Hidâyet, Mecmaʿu’l-fuṣaḥâʾ, Tahran 1284/1867, I, 54-55.

Safâ, Edebiyyât, IV, 438-447.

a.mlf., Ḥamâse-serâyî der Îrân, Tahran 1363 hş., s. 360-362.

Nefîsî, Târîḫ-i Naẓm u Nes̱r, I, 314-315.

Münzevî, Fihrist, IV, 2984, 3324-3325.

Browne, LHP, IV, 227-229.

Fahrüzzamân-i Kazvînî, Teẕkire-i Meyḫâne (nşr. Muhammed Şefî‘), Lahor 1926, s. 103-110.

Rızâzâde Şafak, Târîḫ-i Edebiyyât-ı Îrân, Tahran 1321 hş./1942, s. 379.

Emîn-i Ahmed-i Râzî, Heft İḳlîm, Tahran 1341 hş./1962, III, 186-188.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 471.

Ethé, Târîḫ-i Edebiyyât, s. 62-63.

Kāmûsü’l-a‘lâm, VI, 4721.

Cl. Huart, “Hâtifî”, İA, V/1, s. 370.

a.mlf. – [H. Massé], “Hātifī”, EI² (İng.), III, 274.

J. T. P. de Bruijn, “K̲h̲argird”, a.e., IV, 1073.