HATTÂB

18 Ramazan 902 (20 Mayıs 1497) tarihinde Mekke’de doğdu. Endülüs’ten Mağrib’e göç eden bir aileye mensup olan babası Hattâb el-Kebîr 877’de (1472) Mekke’ye yerleşmişti. Hattâb Kur’an’ı ezberledikten sonra bir ilim adamı olan babasından, İzzeddin İbn Fehd, Ahmed b. Mûsâ b. Abdülgaffâr ve Ebü’l-Feth Burhâneddin İbrâhim b. Ali b. Ahmed el-Kalkaşendî gibi âlimlerden ders aldı. Mısır, Hicaz ve Trablus’a çeşitli seyahatler yaptı. Tefsir, hadis, fıkıh, usul, tasavvuf, sarf ve nahiv ilimlerinde derin bilgi sahibi olan ve Hicaz Mâlikî imamlarının sonuncusu kabul edilen Hattâb, yaşadığı dönemde İslâm dünyasının yetiştirdiği en önemli simalar arasına girdi. Aralarında oğlu Yahyâ el-Hattâb, Abdurrahman b. Hâc Ahmed et-Tâcûrî, Muhammed el-Mekkî ve Muhammed el-Kaysî gibi önemli âlimlerin bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Trablus’a yerleşen Hattâb 9 Rebîülâhir 954 (29 Mayıs 1547) tarihinde burada vefat etti.

Eserleri. 1. Mevâhibü’l-celîl li-şerḥi Muḫtaṣarı Ḫalîl. Halîl b. İshak el-Cündî’nin Mâlikî fıkhının önemli kaynaklarından olan el-Muḫtaṣar’ının şerhidir. Çok veciz ve kısa olduğu için birçok şerhe konu olan bu eserin en önemli şerhlerinden biri Hattâb’ın kitabı kabul edilir. Eserin müsveddeleri Hattâb’ın oğlu Yahyâ tarafından dört büyük cilt halinde tertip edilmiştir. İmam Mâlik’in hayatının anlatıldığı bir mukaddime ile başlayan eser altı cilt halinde yayımlanmıştır (Kahire 1328-1329, 1331).

2. Taḥrîrü’l-kelâm fî mesâʾili’l-iltizâm. İltizam hakkında yazılmış ilk eserlerden biridir. Mâlikîler’in temel kaynaklarına dayanılarak hazırlanan kitap bir mukaddime, dört bölüm ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. Müellif eserin mukaddimesinde Mâlikî fıkıh kitaplarında iltizamla ilgili müstakil bir bölüm bulunmadığını, temel kaynaklarda dağınık halde bulunan meseleleri toplayarak hükümlerini açıkladığını belirtmektedir. 1305’te (1888) Fas’ta basılan eser, daha sonra Abdüsselâm Muhammed eş-Şerîf tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Beyrut 1404/1984).

3. Ḳurretü’l-ʿayn şerḥu Varaḳāti İmâmi’l-Ḥaremeyn. İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin fıkıh usulüne dair eserinin şerhi olup Muhammed b. Hüseyin et-Tûnisî’nin Ḥâşiye ʿalâ Ḳurreti’l-ʿayn’ı ile birlikte basılmıştır (Tunus 1299, 1310-1312).

4. Mütemmimetü’l-Âcurrûmiyye fî ʿilmi’l-ʿArabiyye. İbn Âcurrûm’un nahivle ilgili eserinin bir nevi şerhidir. Müellif bu kitabını, el-Âcurrûmiyye’nin muhtevasını tamamlayıcı mahiyette ve nahiv ilmine bir giriş olarak hazırladığını belirtmektedir. Mütemmimâtü Âcurrûmiyye, Afîfüddin Abdullah b. Ahmed el-Fâkihî’nin el-Fevâkihü’l-ceniyye (Kahire 1298, 1302, 1304, 1306, 1309) ve Muhammed b. Ahmed el-Ehdel’in el-Kevâkibü’d-dürriyye (Kahire 1302; Bulak 1312; Beyrut 1410/1990) adlarıyla bu esere yazdıkları şerhlerle birlikte basılmıştır.

5. Taḥrîrü’l-maḳāle fî şerḥi Neẓâʾiri’r-Risâle. İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin Mâlikî fıkhına dair er-Risâle’si üzerine Ebû Abdullah İbn Gāzî’nin hazırladığı Neẓâʾirü’r-Risâle (Naẓmu müşkilâti’r-Risâle, bk. Brockelmann, GAL, I, 188; Suppl., I, 302) adlı manzum eserin şerhi olup 943 (1537) yılında tamamlanmıştır. Eser Ahmed Sahnûn tarafından neşredilmiştir (Rabat 1988).

6. Hidâyetü’s-sâliki’l-muḥtâc li-beyâni fiʿli’l-muʿtemir ve’l-ḥâc. İskenderiye’de el-Mektebetü’l-belediyye’de bir nüshası bulunmaktadır (Fıkhü’l-Mâlikî, nr. 16). Brockelmann, İrşâdü’s-sâliki’l-muḥtâc ilâ beyâni’l-muʿtemir ve’l-ḥâc adlı bir eseri hem Hattâb’a hem de oğlu Yahyâ’ya nisbetle iki yerde zikretmektedir (GAL, II, 508; Suppl., II, 537).

7. Risâle fî maʿrifeti istiḫrâci evḳāti’ṣ-ṣalât. Namaz vakitlerinin herhangi bir alet kullanılmadan tesbit edilmesiyle ilgili bir eserdir. Bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı olan risâle (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2145/3), astronomi ve ilimler tarihi alanlarında önemli bir kaynak olup bir mukaddime, on bölüm ve bir hâtimeden meydana gelmektedir.

8. Tefrîḥu’l-ḳulûb bi’l-ḫiṣâli’l-mükeffire limâ teḳaddeme ve mâ teʾaḫḫara mine’ẕ-ẕünûb. 945 (1538) yılında kaleme alınan eser bazı kaynaklarda (Karâfî, s. 230; Îżâḥu’l-meknûn, I, 301) Tefrîcü’l-ḳulûb şeklinde de geçmektedir (yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 508; Suppl., II, 526).

Hattâb’ın bunlardan başka birçok eseri bulunduğu kaynaklarda zikredilmektedir (eserlerinin oğlu Yahyâ tarafından hazırlanan bir listesi için bk. Karâfî, s. 230-231).

BİBLİYOGRAFYA

Hattâb, Taḥrîrü’l-kelâm fî mesâʾili’l-iltizâm (nşr. Abdüsselâm M. eş-Şerîf), Beyrut 1404/1984, neşredenin mukaddimesi, s. 7-55.

Bedreddin el-Karâfî, Tevşîḥu’d-Dîbâc (nşr. Ahmed eş-Şüteyvî), Beyrut 1403/1983, s. 229-231.

Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc (ed-Dîbâcü’l-müẕheb içinde), Kahire 1329-30, s. 337-338.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1628.

Serkîs, Muʿcem, I, 496, 779-780; II, 1432, 1630, 1814-1815.

Brockelmann, GAL, I, 188; II, 102, 508; Suppl., I, 302; II, 526, 537.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 183, 233, 234, 301, 304; II, 121, 223, 252, 256, 720.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 242.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 286.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 230-231.

Ali Mustafa el-Mesarrâtî, Aʿlâm min Ṭarâblus, Trablus 1392/1972, s. 140-146.

Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 270.

Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 350-351.

Maʿa’l-Mektebe, s. 362-363.

Muhammed el-Habîb el-Hîle, et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûn bi-Mekke, London 1994, s. 194-195.

Muhammed Mahlûf, Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye, Beyrut, ts. (Dârü’l-kitâbi’l-Arabî), I, 269-270.