HAZRECÎ, Ali b. Hasan (Muvaffakuddîn Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hasen b. Ebî Bekr el-Hazrecî ez-Zebîdî; ö. 812/1410) Yemen tarihçisi.
Müellif: Cevat İzgi
Hazrec kabilesine mensup olup sahâbeden Kays b. Sa‘d b. Ubâde el-Ensârî’nin soyundandır. İbn Vehhâs ve İbnü’n-Nakkāş künyeleriyle de tanınır. Vefat ettiğinde yaşının yetmişin üzerinde olduğu bilindiğine göre VIII. (XIV.) yüzyılın ortalarında dünyaya geldiği, nisbesinden de doğduğu yerin Zebîd olduğu anlaşılmaktadır. Ailesinin Yemen’deki Resûlîler hânedanına mensup hükümdarlar nezdinde seçkin bir yeri vardı. Bağdatlı İsmâil Paşa, Hazrecî’nin isim zincirini diğer kaynaklardan farklı olarak Ali b. Hasan b. Muhammed b. İsmâil el-Hazrecî en-Nessâbe eş-Şâfiî Ebü’l-Hasan ez-Zebîdî Muvaffakuddin el-ma‘rûf bi’bni Vehhâs el-Müftî bi-Zebîd el-Yemen şeklinde vermektedir (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 728). Bu ibareden Hazrecî’nin Zebîd müftülüğü yaptığı da anlaşılmaktadır. el-Melikü’l-Eşref İsmâil’e nisbet edilen el-ʿAscedü’l-mesbûk’te Hazrecî’nin adı “fakih” sıfatı ile birlikte verilmekte, bu durum onun Zebîd müftüsü oluşuna açıklık getirmektedir. Hazrecî için Şemseddin, Müeyyedüddin ve Ebü’l-Abbas lakap ve künyeleri de kullanılmaktadır (Ahlwardt, VII, 457; Brockelmann, GAL Suppl., II, 238).
C. E. Bosworth, Sehâvî’nin eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿindeki ibareyi yanlış anlayarak Sehâvî’nin Hazrecî ile görüştüğünü söylerse de (EI2 [İng.], IV, 1188) bu mümkün değildir. Çünkü Sehâvî, Hazrecî’nin ölümünden on dokuz yıl sonra 831’de (1428) doğmuştur. Hazrecî ile Zebîd’de görüşen İbn Hacer’dir (krş. eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, V, 210). İbn Hacer onun edebiyatla da ilgilendiğini, fakat daha çok tarihçi olarak tanındığını bildirir (İnbâʾü’l-ġumr, V, 190).
Eserleri. Hazrecî’nin eserleri Yemen tarihiyle ilgili olup başlıcaları şunlardır:
1. el-ʿUḳūdü’l-lüʾlüʾiyye fî târîḫi’d-devleti’r-Resûliyye. Hazrecî yıllara ve devletlere göre düzenlediği bu eserini, Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin kardeşi ve Eyyûbîler’in Yemen şubesinin kurucusu Turan Şah ile birlikte 1174 yılına doğru Yemen’e gelen Resûlîler hânedanının başlangıcından el-Melikü’l-Eşref İsmâil’in 18 Rebîülevvel 803’te (6 Kasım 1400) ölümüne kadar getirir. Her yılda meydana gelen olaylarla birlikte o yıl içinde vefat edenler de kaydedilmiştir. Derleme bir eser olan el-ʿUḳūdü’l-lüʾlüʾiyye’nin birinci bölümünde Câhiliye devrinde ve İslâmî dönemde Himyerîler ve Gassânîler’in tarihine kısaca yer verilmiştir. Bu bölümde Me’rib Seddi’nin yapılışından ve arim seliyle seddin yıkılmasından bahseden müellif Resûlîler’in Yemen’e ilk girişlerine de temas etmiştir. İkinci bölümde, el-Melikü’l-Mansûr Nûreddin Ömer b. Resûl’ün 630’da (1233) Yemen’de Mansûrîler Devleti’ni kurmasından bahsedilmekte ve 630-803 (1233-1400) yılları arasındaki olaylar anlatılmaktadır. el-Melikü’l-Eşref’in ölümüyle biten eserde müellif fakihlerin hayatına ve yargı işlerine geniş yer vermiştir. Kâtib Çelebi’nin Târîḫu âli resûl min mülûki’l-Yemen adıyla kaydettiği bu eseri (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 282) Sehâvî el-Melikü’l-Eşref’e nisbet etmektedir (eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, II, 299). H. C. Kay’e göre kitabın üçte ikisi, es-Sîretü’l-Muẓafferiyye ile el-Melikü’l-Hâtemî’nin el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn’i ve Cenedî’nin es-Sülûk’ünden yapılan nakillerden ibarettir. Asıl metni ve İngilizce çevirisi beş cilt olarak yayımlanan eserin tercümesi giriş, cetveller, haritalar ve indeks ilâvesiyle Sir James William Redhouse tarafından gerçekleştirilmiş (The Pearl-Strings; A History of the Resūlīyy Dynasty of Yemen, I-III, Leiden-London 1906-1918) Arapça metni Muhammed Besyûnî Asel neşre hazırlamıştır. Eser 1964’te ofset olarak Bağdat’ta yayımlanmış, daha sonra da San‘a’daki Merkezü’d-dirâsât ve’l-buhûs el-Yemenî tarafından Muhammed b. Ali el-Ekva‘ el-Hivâlî’nin tashihleriyle bastırılmıştır (Beyrut 1403).
2. Ṭırâẓü aʿlâmi’z-zemen fî ṭabaḳāti aʿyâni’l-Yemen (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Teymûriyye, Tarih, nr. 783; British Museum, Suppl., nr. 671). Hazrecî’nin el-Melikü’l-Eşref’in isteği üzerine hazırladığı bu eser Cenedî’nin es-Sülûk’üne zeyil mahiyetindedir. Kitabın ilk bölümünde Yemen’den bahsedilmekte ve tarih ilminin önemi üzerinde durulmaktadır. Müellif daha sonra Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler hakkında bilgi vermektedir. Eserin ikinci bölümü ileri gelen bazı Yemenliler’in hal tercümesine ayrılmıştır. Bu bölümün sonunda Sultan Kayıtbay devri tarihçilerinden birinin eserinden nakilde bulunulmuş, daha sonra Mu‘tasım-Billâh’a kadar halifelerin isimleri verilmiştir. H. C. Kay’e göre hal tercümelerinin çoğu, Hz. Peygamber’in sîretiyle ilgili mukaddime ile birlikte Cenedî’den iktibas edilmiştir.
3. el-ʿİḳdü’l-fâḫirü’l-ḥasen min ṭabaḳāti aʿyâni ehli’l-Yemen. 800 (1398) yılında telif edilen eserin günümüze sadece ikinci ve üçüncü cüzleri ulaşmıştır (Câmiatü’d-düveli’l-Arabiyye, Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye, nr. 337). Müellif, muhtemelen bu eseri Ṭırâzü aʿlâmi’z-zemen’e tekmile olarak düşünmüştür. Sehâvî eserin devletlere göre tertip edildiğini söylemektedir (eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, V, 210). Mevcut kısım, on yedinci bölüm olan “Bâbü’z-zâi’l-mu‘ceme”den başlar, otuzuncu bölüme kadar devam eder. Bu bölümde meşhur bazı kadınların hal tercümeleri alfabetik olarak verilmektedir. Kitabın 801’de (1399) istinsah edilen 232 varaklık bir nüshası da San‘a’da el-Câmiu’l-kebîr’deki Garbiye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Tarih, nr. 136).
4. el-ʿAscedü’l-mesbûk fî men tevelle’l-Yemen mine’l-mülûk. Sehâvî tarafından el-Melikü’l-Eşref Ebü’l-Abbas b. Abbas’a (ö. 803/1401) nisbet edilen (eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, II, 299) bu eserin adı, el-ʿAscedü’l-mesbûk ve’z-zebercedü’l-maḥkûk fî men veliye’l-Yemen mine’l-mülûk, el-ʿAscedü’l-mesbûk fî târîḫi devleti’l-İslâm ve ṭabaḳāti’l-ḫulefâʾ ve’l-mülûk gibi değişik şekillerde verilmektedir. Bağdatlı İsmâil Paşa da eseri el-Melikü’l-Eşref’e nisbet etmiştir (Îżâḥu’l-meknûn, II, 101). Kitabın yalnızca, Aden ve San‘a hükümdarları ile Zebîd şehrine yerleşmiş olanlardan bahseden dört ve beşinci bölümlerini teşkil eden bir kısmı günümüze kadar gelmiştir (el-Mektebetü’l-belediyye bi’l-İskenderiyye, Tarih, nr. 89; Medine Mahmûdiye Ktp., Tarih, nr. 255).
5. el-Kifâye ve’l-iʿlâm fî men veliye’l-Yemen ve sekenehâ fi’l-İslâm. Devletlere göre düzenlenen bu kitap tertip ve üslûp yönünden el-ʿAscedü’l-mesbûk’e benzer. Yazma nüshaları Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (nr. 2206), Bibliothèque Nationale (nr. 5832), Vatikan Kütüphanesi (Or., nr. 1022), Bankipûr Oriental Public Library (nr. 1097) ve British Museum’da (Or., nr. 6941, DL 37) bulunan eserin ilk beş bölümünü Râzî Dağfûr neşretmiştir (Mecelletü’d-Dirâsâti’t-Tûnisiyye, sy. 107 [1979], s. 3-162; sy. 108, s. 2-23). Eserde el-Melikü’l-Hâtemî’nin el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn, Ebü’l-Hasan el-Yemenî’nin el-Müfîd fî aḫbâri Zebîd, Şerîf İdrîs b. Ali b. Abdullah’ın Kenzü’l-aḫbâr fî maʿrifeti’s-siyer ve’l-aḫbâr adlı kitaplarından iktibaslar bulunmaktadır. Nûrî Hammûdî el-Kaysî bu derleme eserin Hazrecî’ye ait olmadığını belirtir.
Muhammed b. Ali Asîrî, Ebü’l-Ḥasan el-Ḫazrecî ve âs̱âruhü’t-târîḫiyye adlı bir doktora tezi hazırlamıştır (Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, Külliyetü’l-ulûmi’l-ictimâiyye, Tarih, nr. 1406).
BİBLİYOGRAFYA
Ali b. Hasan el-Hazrecî, el-ʿUḳūdü’l-lüʾlüʾiyye fî târîḫi’d-devleti’r-Resûliyye.
Umâre el-Yemenî, Târîḫu’l-Yemen: Yaman, its Early Mediæval History (nşr. ve trc. H. C. Kay), London 1309/1892, neşredenin girişi, s. XV-XVIII.
The Pearl-Strings, A History of the Resūlīyy Dynasty of Yemen (trc. J. W. Redhouse, nşr. Muhammed Besyûnî Asel), Leiden-London 1906, I, 3-41.
İbn Hacer, İnbâʾü’l-ġumr, V, 190.
Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, II, 299; V, 210.
a.mlf., el-İʿlân bi’t-tevbîḫ, s. 160, 227.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 282.
İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VII, 97.
Ahlwardt, Verzeichnis, VII, 457.
H. C. Kay, Yaman: Its Early Mediæval History, London 1892, s. XV-XVIII.
Brockelmann, GAL, II, 184; Suppl., II, 238.
Îżâḥu’l-meknûn, II, 101.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 728.
Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 274.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VII, 61-62.
F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 312, 443, 485-486.
Eymen Fuâd Seyyid, Meṣâdiru târîḫi’l-Yemen fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 161-165.
Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 612-613.
Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, II, 273-274.
G. R. Smith, “The Ayyūbids and Rasūlids -the Transfer of Power in 7th/13th Century Yemen”, IC, XLIII (1969), s. 175-188.
Nûrî Hammûdî el-Kaysî, “el-ʿAscedü’l-mesbûk fî men tevelle’l-Yemen mine’l-mülûk ve nisbetüh li’l-Ḫazrecî”, Mecelletü’l-ʿArab, V/5, Riyad 1971, s. 439-452.
Şâkir Mahmûd Abdülmün‘im, “Naẓra fî muṣannefâti ve mevâridi’l-Ḫazrecî müʾerriḫu’l-Yemen”, el-Müʾerriḫu’l-ʿArabî, XXVII, Bağdad 1986, s. 110-114.
C. E. Bosworth, “al-K̲h̲azrad̲j̲i”, EI2 (İng.), IV, 1188.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1998 yılında İstanbul’da basılan 17. cildinde, 144-145 numaralı sayfalarda yer almıştır.