Sadrazam Hekimoğlu Ali Paşa (ö. 1171/1758) tarafından, Sultan I. Mahmud’un kurduğu Beyoğlu, Galata, Tophane ve Fındıklı semtlerinin ihtiyacını karşılayan Taksim Suyu Tesisleri’ne bağlı olarak 1145 (1732) yılında yaptırılmıştır; Meclis-i Meb‘ûsan caddesinin Kabataş İskele Meydanı’na açıldığı kesimde ve Kabataş Parkı’nın önündedir. Vaktiyle, iskelenin karşısında yer alan merdivenli set üzerinde iken 1958’de bugünkü yerine nakledilen çeşmenin biri deniz yönünde, diğeri caddeye bakan yüzde olmak üzere iki kitâbesi vardır. Deniz yönündeki Seyyid Vehbî’ye ait üç kıtalık ta‘lik kitâbenin, yedincisi hariç on bir mısraının her birinde ebced hesabı ile 1145 tarihini vermesi çeşmeye ayrı bir özellik katar. Caddeye bakan yüzdeki aynı tarihi taşıyan altı kıtalık kitâbenin şairi ise Bursalı müderris Vâkıf Mahmud Efendi’dir.
Hekimoğlu Ali Paşa Çeşmesi, iskele başlarında yapılması âdet haline gelen dört cepheli meydan çeşmelerinden biridir. Cadde ve denize bakan cephelerinde muslukların yer aldığı ayna taşları, tekneler ve oturma yerleri bulunmakta, yan cephelerin ise boş ve süslemesiz bırakıldığı görülmektedir. Kübik gövdeli hazne mermer levhalarla kaplanmıştır. Musluklu cephelerin süslemeleri benzer kompozisyonludur; ancak denize bakanı daha dikkat çekicidir. Bu cephelerdeki burmalı ince sütunçelerle sınırlandırılmış olan asıl çeşme kısımları ana kütleden dışa doğru çıkıntılı yapılmış ve nisbeten sade bezemelerle süslenmiştir. Nişi çevreleyen sivri kemerin kilit taşında bir rozet, üstünde de geçmeli örgü motifi göze çarpar. Dikdörtgen çerçeveli ayna taşında dilimli dekoratif bir kemer içinde, yanlarda uçları birbirine dönük iki servi ağacı ve aralarında da bir rozet vardır. Dilimli kemerin köşelerinde kalan üçgen alanlar kıvrık dal ve yaprak motifleriyle süslenmiştir. Palmetlerden meydana gelen bordürün üstüne, yarım palmetle sonuçlanan dilimli kemerle oluşturulmuş bir tepelik ve köşe boşluklarına da birer rozet kondurulmuştur; tepeliğin içi kıvrık dal dolguludur. Bu merkezî panonun yanlarına, dikdörtgen çerçevelere alınmış uzun boyunlu vazolar içinde gül ve lâlelerden oluşan birer natürmort yerleştirilmiştir; çiçekler farklı açılardan resmedilmek suretiyle perspektif denemesi yapıldığı görülür. Dilimli bir kemerle örtülen bu üç mermer panonun üstünde, kemer ayaklarının iç kısımlarında da devam eden bir sıra mukarnasla ona oturan palmet, rûmî ve kıvrık dallardan bir bordür yer almaktadır. Sivri kemerin içi ve köşelerde kalan üçgen boşluklar kıvrık dal, yaprak ve çiçeklerden meydana gelen bir kompozisyonla dolgulanmıştır. Kemerin üstüne oturtulan yazı ve kartuşları yaldızlanmış kitâbenin ve dışa taşkın asıl çeşme kısmının etrafı bitkisel bezemeli bir bordürle çerçevelenmiştir. Bu kısımdaki mermer kaplamalar silmelerle kare ve dikdörtgen alanlara ayrılırken yan cepheler tamamen süslemesiz bırakılmış, sadece köşelere ince sütunçeler yerleştirilmiştir; en üstte ise mukarnas ve palmetlerden oluşan bir korniş saçak altını çepeçevre dolanmaktadır.
Hekimoğlu Ali Paşa Çeşmesi, Taksim Suyu Tesisleri’nden beslenen hayrat çeşmelerin en güzellerinden biri olup Azapkapı’daki Vâlide Sâliha Sultan (Azapkapı Çeşmesi ve Sebili), Tophane Meydanı’ndaki Sultan I. Mahmud ve Kuledibi’ndeki Bereketzâde çeşmeleri gibi, Osmanlı-Türk sanatının XVIII. yüzyılda başlayan yeni akımına öncülük yapmış eserlerdendir. Türk barokuna geçiş dönemini işaret eden çeşme merdivenli set üzerinde iken bilinmeyen bir tarihte geniş saçaklı çatısını kaybetmiş ve üstü, Tophane Çeşmesi’nde de olduğu gibi parmaklıklarla çevrili bir teras şekline sokulmuştu (Tanışık, II, 86, 88). 1958 yılında şimdiki yerine indirildiğinde bugün görülen geniş saçaklı çatı örtüsü ihya edilmiş, 1986-1987 yıllarında gerçekleştirilen onarım sırasında da kırmızı, mavi kalem işi süslemelerle bezenmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, II, 85-89.
Naci Yüngül, Taksim Suyu Tesisleri, İstanbul 1957, s. 50, 55.
Kâzım Çeçen, İstanbul’un Vakıf Sularından Taksim ve Hamidiye Suları, İstanbul 1992, s. 135-137.
Affan Egemen, İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri, İstanbul 1993, s. 374.
H. Örcün Barışta, İstanbul Çeşmeleri: Kabataş Hekimoğlu Ali Paşa Meydan Çeşmesi, Ankara 1993.
Ayla Ödekan, “Hekimoğlu Ali Paşa Çeşmesi”, DBİst.A, IV, 46.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1998 yılında İstanbul’da basılan 17. cildinde, 168-169 numaralı sayfalarda yer almıştır.