HEREVÎ, Ahmed b. Muhammed

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Abdülkays b. Rebîa soyundan geldiği için Abdî, Herat’ın bir köyü olan Bâşân’a (Fâşân) nisbetle Bâşânî (Fâşânî) nisbeleriyle de anılmaktadır. Herevî’nin, Fâşânî nisbesini Merv’e bağlı Fâşân köyünden aldığını zannederek onu Mervezî nisbesiyle ananlar da olmuştur. İbn Hallikân, Herevî’nin dedesinin adını Muhammed olarak kaydettikten sonra Kitâbü’l-Ġarîbeyn adlı eserinin kapağında Abdurrahman olarak gördüğünü ifade etmiştir (Vefeyât, I, 96).

Ebû Süleyman Ahmed b. Muhammed el-Hattâbî, Ahmed b. Muhammed el-Herevî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed el-Bezzâz’dan hadis, Tehẕîbü’l-luġa adlı eserin sahibi Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’den lugat tahsil eden Herevî’nin talebeleri arasında Ebû Osman İsmâil b. Abdurrahman es-Sâbûnî, Ebû Ömer Abdülvâhid b. Ahmed el-Melîhî, Ebû Sehl Muhammed b. Ali el-Herevî, Ebû Bekir Muhammed b. İbrâhim el-Erdistânî gibi kişiler yer almaktadır. Hânsârî’nin, Süyûtî’den naklen Herevî’nin İbnü’s-Serrâc (ö. 316/929) ve Niftaveyh (ö. 323/935) gibi âlimlerden ders aldığına dair verdiği bilgiler (Ravżâtü’l-cennât, I, 241-242) doğru değildir. Gizlice içki içmek gibi bazı kötü alışkanlıklarının bulunduğu da rivayet edilen Herevî 6 Receb 401 (13 Şubat 1011) tarihinde vefat etmiştir.

Eserleri. Herevî’nin günümüze ulaşan eseri Kitâbü’l-Ġarîbeyn fi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱ adını taşımakta olup Kitâbü’l-Ġarîbeyn: ġarîbeyi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱, Ġarîbeyi’l-Ḳurʾân ve’s-sünne, Kitâbü’l-Ġarîbeyn fî luġati kelâmillâh ve eḥâdîs̱i resûlih gibi isimlerle de anılmaktadır. Eserde yer alan kelimeler alfabetik olarak sıralanmış, madde başlıkları bablarla gösterilmiştir. Âyet ve hadislerde geçtiği kalıpla ele alınan kelimeler lugat, i‘rab ve anlam açısından izah edilmeye çalışılmıştır. Garîb lafızların yer aldığı âyet ve hadis metinlerinin sadece ilgili kısmı zikredilmiş, bazan şiirlerden de örnekler verilmiştir.

Garîbü’l-Kur’ân ve garîbü’l-hadîs konularında daha önce yazılan eserler içinde özellikle Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm ve İbn Kuteybe’nin kitaplarından büyük ölçüde faydalanılarak kaleme alınan, Zerkeşî’nin garîbü’l-Kur’ân konusunda telif edilmiş en önemli eserlerden olduğunu belirttiği Kitâbü’l-Ġarîbeyn ilim çevrelerinde haklı bir şöhrete kavuşmuş; gerek Kur’an ve hadislerdeki garîb kelimeleri bir araya getirmesi, gerekse bunları alfabetik biçimde sıralaması açısından kendi alanında yazılan ilk eser olarak kabul edilmiştir. Herevî’nin bu kitabında uyguladığı metot daha sonra gelen birçok âlim tarafından benimsenmiştir. Nitekim Mecdüddin İbnü’l-Esîr’in garîbü’l-hadîse dair en-Nihâye adlı eserini telif ederken esas aldığı iki kitaptan biri Kitâbü’l-Ġarîbeyn olmuştur. Harîrî Dürretü’l-ġavvâṣ’ında, İbn Ebü’l-Hadîd Şerḥu Nehci’l-belâġa’sında, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân’ında, Nevevî el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim’inde ve Şehâbeddin el-Hafâcî Şifâʾü’l-ġalîl’inde bu eserden faydalanmıştır.

Mecdüddin Ebü’l-Mekârim Ali b. Muhammed en-Nahvî Kitâbü’l-Ġarîbeyn’i Muḫtaṣarü’l-Ġarîbeyn adıyla ihtisar etmiş, Ebû Mûsâ el-Medînî esere el-Mecmûʿu’l-muġīs̱ fî ġarîbi (ġarîbeyi)’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱ adıyla bir tekmile yazmış (nşr. Abdülkerîm el-Azbâvî, I-III, Cidde 1406-1408/1986-1988), İbn Asker el-Gassânî de buna bazı ilâvelerde bulunarak el-Meşreʿu’r-revî fi’z-ziyâdeti ʿalâ Ġarîbeyi’l-Herevî adlı eserini meydana getirmiştir. Bunlardan başka İbn Nâsır es-Selâmî, Kitâbü’l-Ġarîbeyn’deki nakil ve zabt hatalarını, özellikle de Herevî’nin talebelerinden İsmâil b. Abdurrahman es-Sâbûnî ve Ebû Ömer el-Melîhî’nin rivayetleriyle gelen yanlışları göstermek için et-Tenbîh ʿalâ ḫaṭaʾi’l-Ġarîbeyn (et-Tenbîh ʿale’l-elfâẓi’lletî vaḳaʿa ḫaṭaʾ fî naḳlihâ ev żabṭıhâ ev tefsîrihâ fî Kitâbi’l-Ġarîbeyn) adıyla bir eser kaleme almıştır (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Sezgin, VIII, 226). Çeşitli kütüphanelerde çok sayıda nüshası bulunan (a.g.e., VIII, 225-226) Kitâbü’l-Ġarîbeyn’in I. cildi Mahmûd Muhammed et-Tanâhî tarafından neşredilmiş (Kahire 1390/1970), eser daha sonra Haydarâbâd’da da basılmıştır (I-IV, 1406-1410/1985-1989).

Herevî’nin kaynaklarda zikredilen Kitâbü Vülâti Herât adlı eserinin günümüze kadar gelip gelmediği bilinmemektedir. İsmâil Paşa’nın Herevî’ye nisbet ettiği Erbaʿûne fi’l-ḥadîs̱ (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 70) Ahmed b. Muhammed el-Mâlînî el-Herevî’ye (ö. 412/1022) ait olmalıdır.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, I, 8-9.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, I, 322; XVIII, 263.

a.mlf., Muʿcemü’l-üdebâʾ, IV, 246-247, 254, 260-261.

a.mlf., el-Müşterik, s. 328.

İbn Hallikân, Vefeyât, I, 95-96.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVII, 146-147.

Safedî, el-Vâfî, VIII, 114-115; XXII, 145.

Sübkî, Ṭabaḳāt (Tanâhî), IV, 84-85.

İsnevî, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, II, 518-519.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 344-345.

Zerkeşî, el-Burhân, I, 291.

İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, I, 175-176.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, IV, 228.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 180, 371; II, 201.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn (Lecne), I, 80-81.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1206, 1209.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, III, 161.

Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, I, 241-242.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 70.

Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 203-204.

Brockelmann, GAL, I, 137-138; Suppl., I, 200.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, I, 61-62.

Sezgin, GAS, VIII, 224-226, 275.

Abdülhamîd Seyyid Tılib, Ġarîbü’l-Ḳurʾân, ricâlühû ve menâhicühüm min İbn ʿAbbâs ilâ Ebî Ḥayyân, Küveyt 1986, s. 293-308.

Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, II, 471-473.

Mahmûd M. et-Tanâhî, “et-Tenbîh ʿalâ ḫaṭaʾi’l-Ġarîbeyn li’l-Herevî”, Mecelletü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî ve’t-türâs̱i’l-İslâmî, sy. 3, Mekke 1400/1980, s. 419-426.

Gulâm Murtazâ Âzâd, “Ġarîbü’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱ ve Kitâbü’l-Ġarîbeyn li’l-Herevî”, ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, XXIII/1, İslâmâbâd 1408/1988, s. 72-76.

Abdürrahîm Eşref Bülûc, “Ġarîbü’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱ ve Kitâbü’l-Ġarîbeyn li-Ebî ʿUbeyd el-Herevî”, a.e., XXIX/1 (1414/1994), s. 105-116.