HEREVÎ, Ali b. Ebû Bekir

542 (1147-48) yılında Musul’da doğdu. Heratlı bir çıkrıkçı olan babasının mesleğine nisbetle İbnü’l-Harrât, çok seyahat yapması dolayısıyla da “sâih” lakaplarıyla tanınır. Zehebî, onun Abdülmün‘im el-Furâvî’den ve Ebû Tâhir es-Silefî’den hadis aldığını, kendisinden de Sadr el-Bekrî ve başkalarının hadis rivayetinde bulunduğunu söyler (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXII, 57). Kitâbü’l-İşârât adlı eserinden, Bizans İmparatoru Manuel Komnenos zamanında (1143-1180) İstanbul’a gittiği ve muhtemelen imparator tarafından kabul edildiği, 567 (1171-72) yılında Kudüs’ü, Halîl’i ve Filistin’in diğer bazı şehirlerini gezdiği, ertesi yıl Askalân Limanı’ndan İskenderiye yoluyla Mısır’a geçtiği anlaşılmaktadır.

572 (1176-77) yılından sonra Mağrib’e ve Sicilya’ya giden Herevî buradan dönerken Kıbrıs’a uğradı. 588’de (1192) kendisinin de içinde bulunduğu kafileye saldıran Haçlılar Herevî’nin kitaplarına el koydular. İngiltere Kralı Aslan Yürekli Richard, elçi gönderip kitaplarını iade etmek ve kendisiyle görüşmek istediğini bildirdiyse de bu teklifi kabul etmedi.

Herevî, mensur ve manzum hutbelerini topladığı el-ʿAcâʾib ve’l-âs̱âr adlı eserini Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillâh’a sundu ve halife tarafından hisbe teşkilâtının başına getirildi. Ömrünün sonlarında, Eyyûbîler’in Halep kolu hükümdarı Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin oğlu el-Melikü’z-Zâhir Gāzî’nin himayesine mazhar olan Herevî, şehrin dışında kendisi için inşa edilen Şâfiî medresesinde (el-Medresetü’l-Hereviyye) ders verdi. Yaptırdığı ribâtın masraflarını karşılamak üzere vakıflar tahsis etti. 611 Ramazanında (Ocak 1215) vefat ederek medresesinin köşesindeki türbesine defnedildi. Türbesinin üzerindeki kitâbe bizzat kendisi tarafından hazırlanmıştır. Semerkant’tan Sicilya’ya, Yemen’den İstanbul’a, Hindistan’dan Kuzey Afrika’ya kadar pek çok ülkeyi gezen Herevî, tarih ve coğrafya yanında simya ve tılsım gibi gizli ilimlerde de bilgi sahibiydi.

Eserleri. 1. Kitâbü’l-İşârât ilâ maʿrifeti’z-ziyârât. Herevî, bazı dostlarının isteği üzerine kaleme aldığını söylediği bu eserinde Suriye, Filistin, Irak, el-Cezîre, Yemen, Mısır, Mağrib, Habeşistan, Hindistan, Mâverâünnehir, Horasan, İran, Azerbaycan, Hicaz, Anadolu, Akdeniz adaları ve İstanbul gibi çoğunu ziyaret ettiği şehir ve ülkelerin tarihi hakkında bilgi vermiş, buralarda gördüğü kabir, türbe, imaretlerle diğer tarihî eserleri tanıtmıştır. Janine Sourdel-Thomine kitabı tahkik ederek yayımlamış (Dımaşk 1953), daha sonra da Kitāb al-Ziyārāt: Guide des lieux de pèlerinage adıyla Fransızca’ya çevirmiştir (Damas 1957).

2. et-Teẕkiretü’l-Hereviyye fi’l-ḥiyeli’l-ḥarbiyye. el-Melikü’z-Zâhir Gāzî için yazılan eser harp sanatına dairdir. Savaşlarda başarı kazanmanın ülkenin ve halkın kudret ve refahına, devletin iyi yönetilmesine bağlı olduğunu söyleyen müellif eserinin yarısına yakın bir kısmını siyasî meselelere, hükümdar ve vezirlerin niteliklerine, hâciblerin, valilerin, kadıların nasıl olması gerektiğine dair konulara ayırmış, daha sonra savaş aletleri hakkında bilgi vermiş, savaş taktiklerini ve bunlara karşı alınacak önlemleri anlatmıştır. Eserin 602 (1206) tarihli müellif hattı nüshası Âtıf Efendi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 2018). Janine Sourdel-Thomine’in Fransızca tercümesiyle birlikte neşrettiği eser (“Les conseils du Šayḫ al-Harawī à un prince ayyūbide”, BEO, XVII [1961-1962], s. 205-266), daha sonra Mutî‘ Murâbıt tarafından yeniden yayımlanmış (Dımaşk 1972), Mektebetü’s-sekāfeti’d-dîniyye de ayrı bir baskısını yapmıştır (Bûr Saîd, ts.). Kitap Mehmed Ârif Hilmi tarafından 1253’te (1837) Türkçe’ye çevrilmiş olup bunun yazma bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Fâtih, nr. 3469).

3. Kitâbü Menâzili’l-arż ẕâti’ṭ-ṭûl ve’l-ʿarż. Herevî, günümüze ulaşmayan bu eserinde karşılaştığı bazı zâhid ve velîlerden söz etmiş, ayrıca yetmiş belde hakkında topladığı yetmiş kadar hadisi ve çeşitli rivayetleri nakletmiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1827; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VII, 47).

4. el-Vaṣıyyetü’l-Hereviyye. Herevî’nin siyasetle ilgili tavsiyelerini ihtiva eden eser, J. Sourdel-Thomine tarafından Fransızca tercümesiyle yayımlanmıştır (“Le testament politique du Shaykh ʿAlī al-Haravī”, Islamic and Arabic Studies, Leiden 1965).

Kâtib Çelebi’nin el-Ḫuṭabü’l-Hereviyye adıyla kaydettiği (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 715) ve Ziriklî’nin mev‘izaya dair olduğunu söylediği (el-Aʿlâm, IV, 266) eser büyük bir ihtimalle el-Vaṣıyyetü’l-Hereviyye’dir. Yine Kâtib Çelebi’nin kaydettiği (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 964) Ziyârâtü’ş-Şâm, Kitâbü’l-İşârât’ın ilk bölümü olmalıdır. Kitâbü’l-Uṣûl adlı eser ise sadece Hediyyetü’l-ʿârifîn’de zikredilmektedir (I, 705).

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Müstevfî, Târîḫu İrbil (nşr. Sâmi es-Sakkār), Bağdad 1980, I, 151-155.

Münzirî, et-Tekmile, II, 315-316.

İbn Hallikân, Vefeyât, III, 346-348.

İbn Vâsıl, Müferricü’l-kürûb, III, 224-225.

Ebü’l-Fidâ, el-Muḫtaṣar, III, 122.

İbnü’s-Sâbûnî, Tekmiletü İkmâli’l-İkmâl (nşr. Mustafa Cevâd), Beyrut 1406/1986, s. 202-203.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXII, 56-57.

a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 611-620, s. 79-80.

İbnü’l-Verdî, Tetimmetü’l-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer, Kahire 1285, II, 132.

Safedî, el-Vâfî, XII, 13.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, IV, 22.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 715; II, 964, 1827.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, V, 49.

Kâmil el-Bâlî el-Halebî, Nehrü’ẕ-ẕeheb fî târîḫi Ḥaleb (nşr. Mahmûd Fâhûrî – Şevkī Şa‘s), Halep 1345/1926, II, 293.

Ahlwardt, Verzeichnis, VII, 603.

Râgıb et-Tabbâh, İʿlâmü’n-nübelâʾ bi-târîḫi Ḥalebi’ş-şehbâʾ, Halep 1342/1924, II, 226-227.

Brockelmann, GAL, I, 629-630; Suppl., I, 879.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 705.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 266.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VII, 47.

a.mlf., Muʿcemü muṣannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye, Beyrut 1406/1986, s. 337-338.

I. J. Kračkovskij, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (nşr. Selâhaddin Osman Hâşim), Moskova 1957, s. 320-322.

Zekî M. Hasan, er-Raḥḥâletü’l-müslimûn fi’l-ʿuṣûri’l-vüsṭâ, Beyrut 1401/1981, s. 89-93.

Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye fî mektebâti Türkiyâ, Beyrut 1402/1982, III, 53-54.

İbrâhim es-Sâmerrâî, “Kitâbü’t-Teẕkireti’l-Hereviyye fi’l-ḥiyeli’l-ḥarbiyye li-ʿAlî b. Ebî Bekr el-Herevî”, ʿÂlemü’l-kütüb, XV/1, Riyad 1414/1994, s. 78-83.

J. Sourdel-Thomine, “al-Harawī al-Mawṣılī”, EI² (İng.), III, 178.