Kütahya’nın güneyinde aynı adı taşıyan tepenin üzerinde kaya kitlesine oturtulmuş kare planlı, iki bölümlü ve kubbeli küçük bir yapıdır. Duvarları taştan, Türk üçgenleriyle geçilen kubbesi tuğladan örülmüştür; kuzeyinde eyvan biçimindeki küçük kapısından başka açıklığı yoktur. Dikdörtgen mihrap nişi derinleştirilerek baca eklenmiş ve ocak haline getirilmiştir. 1980 yılında esaslı bir onarım gören mescidin duvar örgüsü ve içi sıvanmış, kubbesinin üstü karo mozaik seramikle desenli biçimde kaplanmıştır. Kaya kütlesi üzerindeki yüksek zemine çıkışı sağlayan basamaklar da bu sırada yenilenmiştir.
Hıdırlık Mescidi fonksiyonu tam olarak anlaşılamamış bir yapıdır. Kapının üzerindeki Selçuklu sülüsü ile yazılmış dört satırlık kitâbesinin orijinal olduğu kabul edilirse, Gıyâseddin Keyhusrev döneminde Kütahya Emîri İmâdüddin Hezâr Dinarî tarafından 641 (1243-44) yılında mescid olarak yaptırılmıştır. Ancak ölçülerinin küçüklüğü ve Selçuklu döneminde kalenin hayli dışında kalması, özellikle de pencerelerinin bulunmaması göz önüne alındığında mescidden çok bir türbe-mescid olduğu ihtimali akla gelmektedir. Fakat alttaki kaya kütlesi, diğer kümbet cinsi mezar anıtlarında olduğu gibi bir cenazelik bölümü bulunmasını engellemekte ve zeminde de buna işaret edebilecek bir ize rastlanmamaktadır. Kitâbesinden hareketle mescid olduğu kabul edildiğinde ise Selçuklu dönemi kubbeli-eyvanlı camilerin ve Konya çevresindeki hazırlık mekânları bulunan mescidlerin durumu dikkate alınmalıdır. Fonksiyonu hakkındaki tartışmalar bir yana ölçüleri, üslûbu, tuğla kubbesi ve geçişleriyle yapı, Kütahya ve çevresindeki sayıları sınırlı Selçuklu eserlerinin en önemlilerinden biridir.
BİBLİYOGRAFYA
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, XIII, 48.
Sâkıb Dede, Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân, Kahire 1283, s. 45.
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, İstanbul 1932, s. 22.
Ara Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi -bir deneme-”, Kütahya: Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan, İstanbul 1981-82, s. 220-223.
Uluğ İğdemir, “Türk-İslâm Devri Kitâbe Estampajları”, TTK Belleten, IV/16 (1940), s. 545.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1998 yılında İstanbul’da basılan 17. cildinde, 312 numaralı sayfada yer almıştır.