Hilal Çiftçi. Osmanlı – Safevi ilişkilerinin diplomatik dili. Doktora tezi (2015)

Hilal Çiftçi. Osmanlı – Safevi ilişkilerinin diplomatik dili. Doktora tezi. Çankırı: Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015, VIII+176 s.

XVI. yüzyılın ilk yarısında başlayan ve iki yüzyıl devam eden Osmanlı-Safevi ilişkilerinin siyasi boyutu kadar diplomatik boyutu da önemlidir. Zira bu iki Türk devleti arasında mücadele savaş meydanları kadar diplomatik yazışmalar üzerinden de yaşanmıştır. Çalışmamızda Osmanlı-Safevi ilişkilerinin diplomatik dilinin oluşumunu ortaya koymaya çalıştık. İki devlet arasındaki yazışmaları inceleyerek bir taraftan elkab ve dua kalıpları üzerinden formal bir dilin oluşup oluşmadığına baktık. Diğer taraftan belgelerin içeriğini tarayarak iki devlet arasında kırmızı çizgilerin olup olmadığını tespit etmeye çalıştık. Çalışmamızın sonunda Osmanlı-Safevi diplomatik ilişkilerinde formal bir dilin oluşmadığı sonucuna vardık. Batılı devletlerle olan diplomatik ilişkilerinin aksine Safevilerle olan yazışmalarında kalıplaşmış bir elkab ve dua formu bulunmamaktadır. Ancak üslup açısından bakıldığında kırmızı çizgileri olan, antlaşma yapmak için olmazsa olmaz şartlar ileri süren tarafın Osmanlı Devleti olduğu görülmektedir.

It is important that diplomatic aspect of the relations of Ottoman-Safevid which began in the first decade of XVI. century and continued for two centuries as much as political aspect of it. For the conflict of between this two Turkish state was experienced over diplomatic correspondence as much as battlefields. In this study, we tried to put forth the formation of the diplomatic language of Ottoman-Safevid relations. On the one hand by analyzing correspondence of between these two state over “form of elkab and dua” we looked for whether a formal language was formed or not. On the other hand, by scanning content of these correspondences we tried to set whether there were red lines between two states or not. In the end of our study we concluded that a formal language wasn’t formed at the diplomatic relations of Ottoman-Safevid. By contrast with relations of Ottoman state with western states, there weren’t any stereotypes forms of elkab and dua at the Ottoman correspondence with Safevids. But viewed in the terms of wording It is seen that it was Ottoamn state which had red lines, asserted sine qua non conditions.

İçindekiler

Bilimsel Etik Bildirimi … II
Tez Kabul ve Onay … III
Önsöz … IV
Özet … V
Summary … VI
Kısaltmalar … VII

BÖLÜM 1: GİRİŞ … 1

BÖLÜM 2: KAYNAK TANITIMI VE YÖNTEM … 7

BÖLÜM 3: OSMANLI SAFEVİ ÇATIŞMASININ KÖKENLERİ … 10

BÖLÜM 4: OSMANLI-SAFEVİ DİPLOMATİK DİLİNİN OLUŞUMU …. 21
4.1. Osmanlı Safevi Diplomatik Belgelerinin Dil Ve Üslup Açısından Tahlili … 21
4.1.1. Dil Açısından Tahlili … 21
4.1.2. Üslup Açısından Tahlili … 22
4.2. Osmanlı Safevi Diplomatik Belgelerinin Tür Açısından Tahlili … 25
4.2.1. Osmanlı Devleti’nden Safevi Devleti’ne Gönderilen Belgeler … 25
4.2.1.1. Osmanlı Safevi Diplomatik İlişkilerinde Ahidname-i Hümayun … 25
4.2.1.2. Osmanlı Safevi Diplomatik İlişkilerinde Nâme-i Hümâyûn … 30
4.2.1.3. Osmanlı-Safevi Diplomasisinde Mektub-ı Sâmiler … 36
4.2.2. Safevi Devleti’nden Osmanlı Devleti’ne Gönderilen Belgeler … 38

BÖLÜM 5: OSMANLI-SAFEVİ DİPLOMATİK BELGELERİNİN FORMAL YAPISI … 44
5.1. Osmanlı-Safevi Diplomatik Belgelerinde Elkab Formları … 44
5.1.1. Osmanlı Padişahları Tarafından Safevilere Gönderilen Belgelerin Elkab Formaları … 44
5.1.1.1. Üstünlük İmasında Bulunulan Elkab Formları … 47
5.1.1.2. Muhatabını Hafife Alan Elkab Formu … 47
5.1.1.3. Meşruiyyet Vurgusu … 48
5.1.1.4. Hükmedilen Bölgelerin Zikredilmesi … 50
5.1.1.5. Genel İltifatkâr İfadeler İçeren Elkab Formları … 53
5.1.1.6. Farklı İfadeler İçeren Elkab Formları … 56
5.1.1.7. Aynı İfadeler İçeren Elkab Formları … 57
5.1.1.8. Elkab Bulunmayan Belgeler … 58
5.1.2. Osmanlı Sadrazamları Tarafından Safevilere Gönderilen Mektûb-ı Sâmilerin Elkab Formları … 59
5.1.3. Safevi Şahları Tarafından Osmanlı Padişahlarına Gönderilen Namelerin Elkab Formları … 63
5.2. Osmanlı-Safevi Diplomatik Belgelerinde Dua Formları … 71
5.2.1. Osmanlı Padişahı Tarafından Safevi Şahlarına Gönderilen Nâme-i Humâyûnlardaki Dua Formları … 73
5.1.2.1. Osmanlı Sadrazamları Tarafından Safevi Şahlarına Gönderilen Belgelerdeki Elkab Formları … 59
5.1.2.2. Sadrazam Tarafından Şah’ın Vükelasına Yazılan Mektûb-ı Sâmiler… 62
5.1.2.3. Osmanlı Sadrazamı Tarafından Safevi Vezirine Yazılan Mektûb-ı Sâmiler … 63
5.2.2. Osmanlı Sadrazamı Tarafından Safeviler Tarafına Gönderilen Mektubı Sâmilerde Geçen Dua Formları … 78
5.2.3. Safevi Şahları Tarafından Osmanlı Padişahlarına Gönderilen Nâmelerde Geçen Dua Formları … 80
5.2.4. Safevi Şahı Tarafından Osmanlı Sadrazamına Yazılan Nâmelerdeki Dua Formları … 82
5.2.5. Her İki Devlet Tarafından Kullanılan Dua Formlarının Takip Eden İfadeler Açısından Mukayesesi … 83
5.3. Osmanlı-Safevi Diplomatik Belgelerinde Geçen Ayetler … 86
5.3.1. Meşruiyyet Kaynağı Vurgusu Yapan Ayetler … 86
5.3.2. Cihat Vurgusu Yapan Ayetler … 88
5.3.3. Barışın Önemine Vurgu Yapan Ayetler … 89
5.3.4. İtikâdî Meselelerle İlgili Vurgu Yapan Ayetler … 92
5.3.5. Ahde Vefa ve Nakz-i Ahd İle İlgili Ayetler … 94

BÖLÜM 6: OSMANLI-SAFEVİ DİPLOMATİK BELGELERİNİN MUHTEVASI … 96
6.1. Osmanlı-Safevi Diplomasisinde Osmanlı Devleti’nin Kırmızı Çizgileri .. 96
6.1.1. Meşruiyyet Vurgusu … 96
6.1.2. Osmanlı-Safevi Diplomatik Belgelerinde Gaza ve Cihad Vurgusu … 99
6.1.3. Osmanlı Safevi Diplomatik Belgelerinde Ehl-i Küfr İle İttifak Suçlaması … 102
6.1.4. Osmanlı Safevi Diplomasisinde Ashab Hassasiyeti … 104
6.1.5. Osmanlı Safevi Diplomasisinde Hanefi Mezhebi Vurgusu … 111
6.1.6. Osmanlı-Safevi Diplomasisinde Haccın Güvenliği Meselesi … 114
6.1.7. Osmanlı Safevi Diplomatik Belgelerinde Nakz-i Ahd Meselesi … 116

BÖLÜM 7: OSMANLI-SAFEVİ İLİŞKİLERİNİN DİPLOMATİK DİLİNİN 18. YÜZYILDA GEÇİRDİĞİ DEĞİŞİM … 121

BÖLÜM 8 : SONUÇ VE ÖNERİLER … 124

KAYNAKÇA … 128
EKLER … 132
ÖZGEÇMİŞ … 176