HOCA MESUD

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Babasının adının Ahmed olduğunu bizzat kendisi kaydeder (Süheyl ü Nevbahâr, s. 9). Süheyl ü Nevbahâr adlı eserini 1350 yılında kaleme aldığı sırada artık çağının geçmiş ve kocamış bulunduğunu söylemesi bu tarihte ileri bir yaşta olduğunu gösterir (a.e., s. 575-576). Öte yandan Şeyhoğlu Mustafa’nın 1400’de tamamladığı Kenzü’l-küberâ’sında onu rahmetle anmasına dayanarak XIV. yüzyılın ikinci yarısında öldüğü söylenebilir. Âşık Çelebi Meşâirü’ş-şuarâ’da I. Murad devrinden bahsederken adının Ahmed olduğunu ve Süheyl ü Nevbahâr’ın manzum tercümesini meydana getirdiğini kaydeder. J. H. Mordtmann, Farsça’dan yaptığı tercümelerle tanınması ve Süheyl ü Nevbahâr’da olduğu gibi Kelîle ve Dimne tercümesinde de Farsça için “tat dili” ifadesinin kullanılmasından hareketle Hoca Mesud’un, Aydınoğlu Umur Bey adına Kelîle ve Dimne’yi Farsça’dan tercüme eden Kul Mesud’la aynı kişi olabileceğini söylemiş, Süheyl ü Nevbahâr’da bahsettiği Mûsevî, Ermeni ve Frenkler’i İzmir’de görmüş olması ihtimali üzerinde durarak Aydınoğulları sarayında yaşamış olabileceğini ileri sürmüştür (Suheil und Nevbehâr, önsöz, s. 12). Diğer araştırmacılar ise kendisi için hiçbir zaman “kul” lakabını kullanmayan Hoca Mesud’un kimseye eser sunma âdetinin bulunmadığını ve Kul Mesud ile kıyas edilmeyecek derecede yüksek bir şair olduğunu söyleyerek bu görüşü reddetmişlerdir (Köprülü, TM, II [1928], s. 487-488; Kilisli M. Rifat [Bilge], II [1928], s. 407).

M. Fuad Köprülü, Hoca Mesud’un Germiyan Beyliği’nde yaşayan XIV. yüzyılın ünlü şairi Şeyhoğlu’nun hocası olması ihtimalini dikkate alarak onun da Germiyan’da yaşamış olabileceğini ileri sürer (EI [Fr.], IV, 993). Tahsin Banguoğlu ise Hoca Mesud’un Bursa ve Konya gibi büyük şehirlerden uzak bir yerde hayat sürmüş olabileceği kanaatindedir (Altosmanische Sprachstudien, s. 11-12). Kilisli Muallim Rifat Ferhengnâme-i Sa‘dî Tercümesi neşrinde (s. 9) onu Emsiletü’t-tasrîf ve Kitâbü’l-İnbisât (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4737) müellifi Şeyh Mes‘ûd b. Osmân-ı Gülşehrî ile birleştirmek istemiş, ancak Mordtmann’ın Süheyl ü Nevbahâr neşrinden sonra bu görüşünden vazgeçmiştir (TM, II [1928], s. 403).

Hoca Mesud’un herhangi bir hükümdarın himayesine girdiğine veya ona eser sunduğuna dair bilgi mevcut değildir. Muhtaç da olsa bir şah katında yüz kızartmaktan uzak kalacağını ifade etmesi (Süheyl ü Nevbahâr, s. 573) onun başkalarına minnet etmekten hoşlanmadığını göstermektedir. Büyük kimselerin soyundan geldiğini, kendisinin ise onların yolunda gitmediğini söyleyen Hoca Mesud ataları hakkında bilgi vermez. Eserlerinden İran edebiyatını yakından tanıdığı, Farsça ve Arapça’yı iyi bildiği anlaşılmaktadır. Şâhnâme’den Süheyl ü Nevbahâr’a aldığı beyitler, ayrıca Bostân’ı tercüme etmesi Firdevsî ile Sa‘dî-i Şîrâzî’ye hayran olduğunu göstermektedir. Şeyhoğlu’nun Kenzü’l-küberâ’da “üstat” ve “hoca” diye bahsettiği Hoca Mesud’un eserlerinden seçtiği beyitlerle (vr. 45^a, 54^a) fikirlerini desteklemek istemesi, onun kendisinden istifade edilebilecek bir şahsiyet ve saygı duyulan bir âlim olduğunu ortaya koyması yanında Şeyhoğlu’nun hocası olma ihtimalini de kuvvetlendirmektedir.

Eserleri. 1. Süheyl ü Nevbahâr. 5703 beyitten meydana gelen bir aşk mesnevisi olup 751 (1350) yılında tamamlanmıştır. Bizzat Hoca Mesud’un belirttiğine göre eserin ilk 1000 beytini yeğeni İzzeddin Ahmed kaleme almış, sonraki kısımla giriş bölümünü kendisi yazmıştır. Asıl adı Kenzü’l-bedâyi‘ olan eser, Yemen padişahının oğlu Süheyl ile Çin fağfûrunun kızı Nevbahâr arasındaki aşk macerasını anlatır. Bu konu etrafında çeşitli olayların yer aldığı eser dinî, ahlâkî nasihatlerle örülü fikrî ve didaktik bir muhteva taşımaktadır. “Feûlün feûlün feûlün feûl” vezniyle yazılmış olan eserin çeşitli yerlerinde beş değişik vezinde on beş gazel bulunmaktadır. Şair, ilerlemiş yaşına rağmen böyle bir “aşknâme” yazmasının alelâde bir heveskârlıktan ileri gelmediğini söyler. Bilinen iki nüshasından biri Berlin Staatsbibliothek’tedir, diğeri Ahmet Talat Onay’dan Cem Dilçin’e intikal etmiştir. Berlin nüshasının J. H. Mordtmann tarafından tıpkıbasımı yapılmış (bk. bibl.), Cem Dilçin ise geniş bir incelemeyle birlikte iki nüshanın karşılaştırmalı yayımını gerçekleştirmiştir (bk. bibl.; bu neşrin tenkit ve değerlendirmesi için bk. Tezcan, bibl.).

2. Ferhengnâme-i Sa‘dî. 755 (1354) yılında kaleme alınan 1073 beyitlik bu mesnevi Sa‘dî’nin Bostân’ından seçilmiş şiirlerin tercümesidir. Hacim bakımından Bostân’ın dörtte biri kadar olan Ferhengnâme dinî, ahlâkî konularda öğütler veren, bunlarla ilgili hikâyelerin yer aldığı bir eser olup aruzun “feûlün feûlün feûlün feûl” vezniyle yazılmıştır. Türkçe’ye Sa‘dî-i Şîrâzî’den yapılmış ilk manzum tercüme olan eser on bölüm halinde düzenlenmiş, Bostân’daki sırasıyla verilen bölümlerde fikirler yer yer genişletilmiştir. İkisi özel ellerde olmak üzere beş nüshası bilinen Ferhengnâme’nin Ali Emîrî Efendi nüshasına dayanan bir yayını Veled Çelebi ve Kilisli Rifat tarafından yapılmıştır (bk. bibl.). Veled Çelebi, yazma nüshadaki bir kayda dayanarak isim benzerliği sebebiyle eseri kelâm ve fıkıh âlimi Mes‘ûd b. Ömer et-Teftâzânî’ye (ö. 797/1395) mal etmiş, onun bu yanlışını sırasıyla Gibb (I, 201-203), Storey (İA, XII/1, s. 121) ve Saîd-i Nefîsî (EI² [Fr.], II, 1385-1386) tekrarlamıştır (Veled Çelebi’nin yanlışı için bk. Köprülü, TM, II [1926], s. 481-483).

Eserlerini Farsça’dan nakil yoluyla meydana getiren Hoca Mesud her iki eserini de mesnevi tarzında yazmıştır. Kitaplarını ölümünden sonra dünyada iyi bir ad bırakmak ve hayır dua ile anılmak amacıyla yazdığını özellikle belirtir. Beyitleri bazı telif unsurları da katarak Türkçe’ye en güzel şekilde tercüme etmeye çalışmış ve hayli başarılı olmuştur. Türkçe’nin aruz vezniyle henüz yeterince bağdaşmadığı bir dönemde eserlerini meydana getiren Hoca Mesud Türkçe’nin yetersizliğinden yakınmakta, yalın bir ifade kullandığı için de “terkip ve tertip bilmezlikle” suçlanmaktan çekinmektedir (Süheyl ü Nevbahâr, s. 573-574).

Hoca Mesud’un bu tercümeleri, XIV. yüzyıl Türkçesi’nin kelime hazinesi ve gramer yapısı bakımından son derece önemlidir. Döneminde kullanılan deyimleri ve atasözlerini nazma geçiren şairin dili sade olup Arapça ve Farsça kelimelere oldukça az yer vermiştir. Bazı vezin kusurları bulunmakla beraber onun nazma hâkim olduğu göze çarpmaktadır. Araştırmacılar, Hoca Mesud’un bugün bile zevkle okunabilecek başarılı tercümeler meydana getirmiş olduğu görüşündedir.

Şeyhoğlu’nun Hoca Mesud’dan naklen Kenzü’l-küberâ’sına aldığı yirmi iki beyitten on dördü bazı küçük farklarla Süheyl ü Nevbahâr’da, dördü Ferhengnâme-i Sa‘dî’de yer almaktadır (bunlar için bk. Kilisli M. Rifat [Bilge], II [1928], s. 402-403). Diğer beyitlerin varlığı, Hoca Mesud’un bu iki eserin dışında başka eserlerinin yahut bazı manzumelerinin olabileceğini düşündürmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Hoca Mesud (Mes’ud bin Ahmed), Süheyl ü Nevbahâr: İnceleme-Metin-Sözlük (nşr. Cem Dilçin), Ankara 1991, s. 1-184, 573-576.

Ferhengnâme-i Sa‘dî Tercümesi yahut Muhtasar Bostan Tercümesi (trc. Hoca Mesud, nşr. Veled Çelebi – Kilisli Muallim Rifat), İstanbul 1340 r./1342.

Şeyhoğlu Mustafa, Kenzü’l-küberâ ve mehekkü’l-ulemâ (nşr. Kemal Yavuz), Ankara 1991, vr. 12^b, 19^b, 36^b, 39^b, 45^a-b, 54^a-b, 63^b, 80^a.

Âşık Çelebi, Meşâirü’ş-şuarâ, vr. 19^b.

Mehmed, Işknâme (nşr. Sedit Yüksel), Ankara 1965, neşredenin girişi, s. 2-7.

Gibb, HOP, I, 201-203, 226-227.

Veled Çelebi, “Edebiyyât-ı İslâmiyye”, Tercümân-ı Hakîkat ve Musavver Servet-i Fünûn Tarafından Girit Muhtâcînîne İâneten Nüsha-i Yegâne-i Fevkalâde, İstanbul 1313, s. 54.

Hıfzı Tevfik v.dğr., Türk Edebiyatı Numûneleri, İstanbul 1926, s. 181-184.

J. H. Mordtmann, Suheil und Nevbehâr: Romantisches Gedicht des Mes‘ûd b. Aḥmed (8 Jhdt. d. H.), Hannover 1925, önsöz, s. 5-13.

M. Fuad Köprülü, Millî Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri ve Dîvân-ı Türkî-i Basît, İstanbul 1928, s. 12.

a.mlf., Eski Şairlerimiz: Divan Edebiyatı Antolojisi, İstanbul 1934, s. 10.

a.mlf., “Kitâbiyât Tenkit ve Tahlilleri”, TM, II (1926), s. 481-483.

a.mlf., “Ferhengnâme-i Sa‘dî yahut Muhtasar Bostan Tercümesi Süheyl ü Nevbahâr”, a.e., II (1926), s. 481-489 (aynı yazının bazı küçük notlar ilâvesiyle yeniden neşri: “Hoca Mes’ûd”, Araştırmalar, s. 174-191).

a.mlf., “Anadolu’da Türk Dili ve Edebiyatının Tekâmülüne Umumî Bir Bakış”, YT, I/4 (1933), s. 284.

a.mlf., “Türkler (Türk Edebiyatı)”, İA, XII/2, s. 538.

a.mlf., “Türks (Littérature turque. othmanlı)”, EI (Fr.), IV, 991, 993.

Tahsin Banguoğlu, Altosmanische Sprachstudien zu Süheyl ü Nevbahâr, Breslau 1938.

Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 115-116.

Banarlı, RTET, I, 383-384.

Saadet Çağatay, Türk Lehçeleri Örnekleri, Ankara 1972, I, 270-272, 292-294.

Gönül Alpay, Aḥmed-i Dāī and His Çengnāme, Cambridge 1973, s. 6.

Âmil Çelebioğlu, Sultan II. Murad Devri Mesnevileri (doçentlik tezi, 1976), Erzurum Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi, s. 35-39.

Fahir İz – Günay Kut, “Mes‘ûd b. Ahmed”, Büyük Türk Klâsikleri, I, 302-303.

Semih Tezcan, Süheyl ü Nevbahar Üzerine Notlar, Ankara 1994.

Mustafa Özkan, Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul 1995, s. 159-175.

a.mlf., “Hoca Mes‘ûd, Hayatı ve Eserlerine Dair”, TDA, sy. 84 (1993), s. 183-202.

K. Süssheim, “Suheil und Nevbehâr, Romantisches Gedicht des Mes’ûd b. Ahmed”, OLZ, sy. 6 (1927), s. 508.

Kilisli M. Rifat [Bilge], “Süheyl ü Nevbahâr’a Dâir”, TM, II (1928), s. 401-409.

Şerif Hulûsi, “Ferhengnâme-i Sa’dî’nin Üçüncü Nüshası ve Velet Çelebi-Kilisli Rifat Neşrile Mukayesesi”, a.e., IV (1934), s. 295-303.

Walther Björkman, “Die Altosmanische Literatur”, Ph.TF, II, 416-417.

Zeynep Korkmaz, “Ḳābusnāme ve Marzubānnāme Çevirileri Kimindir?”, TDAY Belleten (1967), s. 272, 274-275.

a.mlf., “Şeyhoğlu Mustafa (Sadrü’d-din)”, TA, XXX, 275-276.

Kemal Yavuz, “XIII-XVI. Asır Dil Yadigârlarının Anadolu Sahasında Türkçe Yazılış Sebepleri ve Bu Devir Müelliflerinin Türkçe Hakkındaki Görüşleri”, TDA, sy. 27 (1983), s. 12, 24, 25, 26.

Hasibe Mazıoğlu, “Türk Edebiyatı, Eski”, TA, XXXII, 91.

Abdülbaki Gölpınarlı, “Bustan”, İA, II, 823.

C. A. Storey, “Teftâzânî”, a.e., XII/1, s. 121.

“Ferhengnâme-i Sâdi”, TDEA, III, 198.

“Hoca Mesud”, a.e., IV, 248.

Adnan Karaismailoğlu, “Bostân”, DİA, VI, 307.