HOYRAT

Hoyrat, hem Türk halk edebiyatında bir nazım şeklinin hem de Türk halk müziğinde bir türün adıdır. Türkler’in yaşadığı çeşitli bölgelerde görülen ve genellikle dört mısradan oluşan bu nazım biçimi daha çok Irak Türkleri (Türkmenler) arasında yaygındır. Araştırmacılar horyat, koryat, koyrat şekillerinde de söylenen hoyrat kelimesinin menşei hakkında değişik görüşler ileri sürmüşlerdir. Divan şairlerince halk şiirinin genellikle küçük görülmüş olmasından hareketle hordan, el ele tutuşup oynanan bir oyunun adı olan horadan (Türk Lugatı, II, 663), “kaba ve faydasız, hoyrat” anlamındaki har ve haradan (Dîvânü lugāti’t-Türk Tercümesi, III, 138), askerlikte “öncü kolu” demek olan haravuldan (Ali Şîr Nevâî, s. 184) ve Kazan Türkçesi’ndeki “ney” anlamını taşıyan kuraydan (Türk Lugatı, III, 852) geldiği yolundaki açıklamalar bunlardan birkaçıdır. Ancak aslı horyat olan kelime Yunanca hôriatisten (“köylü, kaba saba adam”) gelmiş olup hûryâd > hûryâdî (“kırsal, halk tarzı, köylü işi, avamî”, bk. Steingass, s. 485) şeklinde Farsça’ya da geçmiştir.

Hoyratlar eski şaman şiirleriyle Kâşgarî’nin saguları, Ahmed Yesevî’nin bazı hikmetleri, Bâbür Şah, Nesîmî, Nevâî, Hatâyî ve Kadı Burhâneddin’in tuyuğları gibi dört mısralı nazım şekillerini çağrıştırmakta, böylece çok eski bir Türk şiir tarzı olduğunu düşündürmektedir. Nitekim şamanlar, hoyratlara benzeyen dörtlükleri bugün Türkmenler arasında görüldüğü gibi falcılıkta da kullanmışlardır. Şamanların söylediği Şeybek Han’a atfedilen, “Gök düşse de babırga / Dağ düşse de babırga / Semerkend’i ben alsam / Oma düşsün davulga” (İnan, s. 157) dörtlüğü buna örnektir.

Mevcut bilgiler, Orta Asya’da doğan hoyratların burada yaşayan göçebe Türkler’in hayvanlarının peşinde dolaşırken söyledikleri dörtlüklerden geliştiğini göstermektedir. Bu bakımdan hoyrat için, Köprülü’nün Türk şiirinin başlangıcı saydığı dörtlükler arasında (Edebiyat Araştırmaları I, s. 349) yer alan ilk türlerden biridir denilebilir. Buna göre de başlangıçta göçlerle, sonraları ticaret kervanları ve ordularla bugün Türk milletinin yaşadığı çeşitli bölgelere yayıldığı ve uğradığı bazı küçük şekil ve muhteva değişikliklerinden dolayı farklı adlar alarak varlığını devam ettirdiği söylenebilir.

Gerek yapısı ve mânası gerekse kullanım alanı dikkate alındığında hoyratın mâniye olan benzerliği daha belirgin şekilde ortaya çıkar. Araştırmacıların ekserisi bu yakınlığa dikkat çektiği gibi yapılan derlemelerin çoğunda da mâni ve hoyratların bir araya getirildiği müşahede edilmektedir. Hoyrat ve mânilerin her çeşidine bazı bölgelerde mâni, cinaslılarına da “ayaklı (uyaklı) mâni” denilmektedir. Kesin bir kural olmamakla beraber mâni çoğunlukla cinassız, hoyrat genellikle cinaslıdır; bununla beraber cinaslı mâniler de vardır. Bu iki nazım şeklini birbirinden ayıran en önemli fark ise hoyratların aynı zamanda besteyle, hatta mûsiki aletleri eşliğinde özel bir eda ile ve makamlarla söylenmesidir. Nitekim Kerkük Türkleri arasında, “Mâni söz, hoyrat sadadır” şeklinde bir ayırım benimsenmiştir.

Hoyratlar, 4 + 3 veya 4 + 3 olmak üzere 7 heceli ve “aaba” şeklinde kafiyelenmiş dört mısradan (kanat) meydana gelir; nâdiren altı veya sekiz mısralı olanları da vardır. Çok defa baş tarafında cinası belirten eksik heceli bir mısra bulunur ve buna Anadolu’da ayaklı, kesikli veya cinaslı mâni denir. Hoyratlarda tam, mürekkep, mefruk, lâhiḳ, nâkıs, muharref gibi divan şiirinde kullanılan cinas çeşitleri bulunur (DİA, VIII, 12-14). Hoyratın ana unsuru cinas olduğundan cinassız hoyratlara rağbet edilmemiştir. Dörtlüklerde genel olarak bir ve ikinci mısralar doldurma olup asıl maksat üç ve dördüncü mısralarda dile getirilir. Ancak en güzel hoyratlar bütün mısraları arasında anlam bütünlüğü bulunanlardır.

Halkın felsefesini ve hayata bakış tarzını yansıtan hoyratlarda konu olarak insan sevgisi, hasret, arzu, yakarma ve isyan gibi duyguların yanında kahramanlık, fedakârlık, rindlik ve ölüm temaları da işlenir. Bunlarda çok defa iyimserlik havası hâkimdir. İktibas ve tazmin sanatı yoluyla âyet, hadis, atasözlerinden ve başka milletlerin edebiyatlarından aktarılan sözlerle zengin mânalar kazanan hoyratlar da vardır. Bu özellikleri dikkate alındığında hoyratların mânilere göre daha seviyeli ve sanatkârane olduğu söylenebilir. Nitekim hoyrat, gerek metin gerekse beste olarak köylerden ziyade kasaba ve şehirlerde teşekkül etmiş bir orta tabaka sanatıdır. Bugün Irak Türkmen halk şiirinin en zengin varlığını teşkil eden hoyratlara birçok Türkmen şairi nazîre yazmakta, hatta bizzat hoyratlar kaleme alarak bu geleneği devam ettirmektedir; Türkiye’de de Diyarbakır, Elazığ ve Urfa yörelerinde aynı gelenek yaşamaktadır.

Hoyratlar ezgilerine göre Türk halk müziğinin uzun hava tarzı içerisinde yer alır ve bir çalgı eşliğinde hoyratçı/horyatçı denilen erkekler tarafından söylenir. Anlam bakımından mâniden daha oturaklı olan hoyratların bu sebeple erkek ağzına daha çok yakıştığı kabul edilmektedir. Hoyratlar, halk tarafından “usul” adı verilen yirmi dört civarında değişik eda, üslûp ve tavırla, diğer uzun havalara nisbetle daha sert ve daha kuvvetli bir tarzda (Terzibaşı, s. 144) ve bu tavır değişikliğinden dolayı da tek kişi tarafından okunur. Hoyratlar eskiden def, dümbelek, saz, kaval, ney, santur, cümbüş, zurna eşliğinde okunduğu halde bugün çalgı olarak daha çok ud, keman, kanun, def, dümbelek ve kaşık kullanılmaktadır. Hoyratların ses gezinti alanı çok geniştir. Dört beş ses içinde dolaşan hoyratlar olduğu gibi on bir ses içinde dolaşanlar da vardır. Bu tür hoyratlar birkaç mertebeli ez-gilerle söylenir. Halk bu ezgi gruplarına baştan sona doğru “kalkma, aşma, çıkma, yıkma” gibi adlar vermektedir.

Hoyratların, en çok gelişme gösterdiği Irak Türkmen halk mûsikisinde yirmiye yakın makamı vardır. Bunlar “muhalif, beşîrî, nobatçı, kesük, yetimî, yolçı, muçula, iskenderî, ömergele, mazan, ahmeddayı, memeli, karabağlı, idele, kurdo, şerife, malallah, matarı” adlarını taşımaktadır. Hoyrat tarzı Irak Türkleri arasında geliştiğinden bu makamların bir kısmı klasik Türk mûsikisinin Irak’ta da kullanılan tanınmış makamlarından oluşturulmuştur; meselâ muhalif segâhtan, beşîrî rasttan, malallah hicazdan, ahmeddayı da çârgâhtan çıkmıştır. Ayrıca ömergeleden doğan matarı gibi bazı Türkmen makamlarından çıkmış bir kısım makamlar da vardır. Hoyrat (koryat) aynı zamanda Irak Arap makamlarından biridir. Anadolu hoyratlarında ise beşîrîdüz, bolçacı, acem, isfahan, ırak, varsak, şirvan gibi makamlar kullanılır. Hoyrat tarzı mahallî renkleriyle birlikte genel Türk mûsikisi için de önemli bir kaynak sayılabilir. Hoyrat makamlarının her biri genellikle “Gülüm, ağam ağam, mine böylüm, aman aman elivden (elinden), heç bilmem hara (nereye) gedim” gibi meyan cümleleriyle okunur. Meyanlar hoyratların başında yahut sonunda olur. Bunlar daha çok bir iki kelimeden veya müstakil bir mısradan meydana gelen sözlerdir ve yazılmazlar. Hoyratçı terennüm esnasında meyanı hoyratın sözlerine ilâve eder.

Hoyrat halk hayatının ve özellikle Irak Türkmen kimliğinin her anında önemle yer almıştır. Arkadaş toplantıları, kına, düğün (toy), esvap giyme, güveyi koyma gibi törenler; kır gezintileri, bağ, bahçe ve tarlalardaki çalışmalar; eğlenceler, mevlid, zikir gibi dinî törenler; doğum ve ölüm gibi olaylar hoyratların çokça söylendiği ve çeşitli mûsiki aletleriyle icra edildiği ortamlardır. Hoyrat söyleme Irak Türkmenleri arasında usta-çırak geleneğiyle gelişmiş, usulü ve âdâbı olan bir sanat sayılmıştır. Atâ Terzibaşı bu usuller hakkında bilgi vererek XIX. yüzyıl ortalarından bugüne kadar gelen birçok hoyratçının (hoyrat çağırıcısı) adlarını kaydeder (Kerkük Hoyratları ve Mânileri, s. 231-246, 274-333).

Hoyratları derleme ve tanıtma çalışmalarına XIX. yüzyılın ortalarında başlanmıştır. Türkmen şairi Seyyid Urfî bu alanda ilk çalışmayı yapanlardandır. Urfî derlediği hoyratları 1268 Rebîülâhirinde (Şubat 1852) büyük bir mecmua halinde yazıya geçirmiştir. Molla Sâbir’in özel kütüphanesine intikal eden bu mecmua onun ölümünden sonra kaybolmuştur. Daha sonra hoyrat derleme çalışmaları hızlanmış ve Kerkük gazetesi 1926 Kasımında ilk örnekleri yayımlayarak derleme konusunda teşvik edici bir rol oynamıştır. Hoyratların kitap halinde basılması XX. yüzyılın ortalarına rastlar. 1950 yılında Kerkük’te Emel Kitabevi’nin sahibi Muhammed Habib Sevimli bir kısım hoyratları toplamaya başlamış ve ilk defa İstanbul’da Latin harfleriyle Kerkük Hoyratları ve Mânileri başlığı altında 714 hoyrat ve mâni ihtiva eden bir kitap yayımlamıştır. Türkmen şairi Osman Mazlum da 1951’de Bağdat’ta Kerkük Hoyratları adıyla 121 hoyrattan oluşan üç fasikül neşretmiştir. Ardından Molla Sâbir, sadece elif ve bâ harfleriyle başlayan 1150 hoyrat ve mâniyi Kerkük Müntehab Hoyratları adıyla üç cilt halinde toplayarak yayımlamıştır (Bağdat 1951-1954). Atâ Terzibaşı’nın çalışmaları ise bu alanda yapılmış en kapsamlı araştırma ve incelemedir. Terzibaşı 2000’e yakın hoyrat ve mâni toplamış, bunları Kerkük Hoyratları ve Mânileri adı altında üç cilt halinde Arap harfleriyle yayımlamıştır (I, Bağdad 1374/1955, II-III, Kerkük 1376-1377/1956-1377). Bu eser daha sonra yeni düzenleme ve ilâvelerle tekrar basılmıştır (İstanbul 1975). Hoyratlar ayrıca İbrâhim Dakūkī tarafından bir makale ile Arap dünyasına tanıtılmıştır (bk. bibl.). Anadolu hoyratlarını Şevket Beysanoğlu Diyarbakır Folkloru (Diyarbakır 1943, s. 68-77), M. Emin Ergin Urfa’dan Derlenmiş Hoyratlar-Mâniler (Urfa 1981), Abuzer Akbıyık ve Sabri Kürkçüoğlu da Şanlıurfa Hoyrat ve Manileri (Şanlıurfa 1991) adı altında toplamışlardır.

BİBLİYOGRAFYA

Dîvânü lugāti’t-Türk Tercümesi, I, 45; II, 339; III, 138.

Ali Şîr Nevâî, Muhakemet-ül-lûgateyn (nşr. İshak Refet Işıtman), Ankara 1941, s. 71, 184.

Steingass, Dictionary, s. 485.

Türk Lugatı, II, 663; III, 852, 864.

Molla Sâbir, Kerkük Müntehab Hoyratları, Bağdad 1951, I, müellifin önsözü.

Th. Arnold, ed-Daʿve ile’l-İslâm (trc. Hasan İbrâhim Hasan), Kahire 1954, s. 216.

Abdülkadir İnan, Şamanizm, Ankara 1956, s. 34, 157, 202.

Hasan Kasimov, Bayâtîler, Bakü 1956, s. 4-11.

İbrâhim Dakūkī, Fünûnü’l-edebi’ş-şaʿbi’t-Türkmânî, Bağdad 1962, s. 36.

a.mlf., el-Müstedrek ʿale’l-Iṣṭılâḥâti’l-mûsîḳiyye, Bağdad 1965, s. 5-7.

a.mlf., Irak Türkmenleri, Ankara 1970, s. 96-97, 99-100, 102, 104-105, 107-109, 112.

a.mlf., “Horyat”, Yeni Irak Dergisi, sy. 6, Bağdad 1962, s. 11.

a.mlf., “el-Ḳoryat fi’l-edebi’ş-şaʿbî et-Türkmânî”, el-Maʿârif, sy. 6, Beyrut 1962, s. 17-20.

a.mlf., “el-Ḳoryat”, et-Türâs̱ü’ş-şaʿbî, sy. 6, Bağdad 1963, s. 9-14.

Celâl el-Hanefî, el-Muġannûnü’l-Baġdâdiyyûn ve’l-maḳāmü’l-ʿIrâḳī, Bağdad 1964, s. 39.

Hâşim M. er-Receb, el-Maḳāmâtü’l-ʿIrâḳıyye, Bağdad 1965, s. 115.

Köprülü, Edebiyat Araştırmaları I, s. 341, 349.

a.mlf., Edebiyat Araştırmaları II, s. 207, 208.

a.mlf., Türk Edebiyatı Tarihi (haz. Orhan F. Köprülü – Nermin Pekin), İstanbul 1980, s. 72, 78-79.

Sâdettin Buluç, “Kerkük Hoyratlarına Dair”, Reşit Rahmeti Arat İçin, Ankara 1966, s. 142-154.

Hikmet Dizdaroğlu, Halk Şiirinde Türler, Ankara 1969, s. 59-60.

a.mlf., “Kerkük Hoyrat ve Manileri”, TFA, sy. 351 (1978), s. 8451-8453; sy. 352 (1978), s. 8480-8483.

Atâ Terzibaşı, Kerkük Hoyratları ve Mânileri, İstanbul 1975.

Mehmet Özbek, Folklor ve Türkülerimiz, İstanbul 1975, s. 45-51.

a.mlf., “Türk Halk Edebiyatı ve Müziğinde Hoyrat”, Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri: I, Ankara 1977, s. 281-289.

İskender Pala, Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü, Ankara 1989, II, 459.

Pertev Naili Boratav, “Mâni”, İA, VII, 285-288.

Rekin Ertem, “Hoyrat, Horyat”, TDEA, IV, 256-257.

Hulûsi Kılıç – Kâzım Yetiş, “Cinas”, DİA, VIII, 12-14.