HUBEYŞ b. HASAN

Hubeyş’in adı, dayısı ve hocası Huneyn b. İshak’ın Bağdat’taki tercüme okuluyla birlikte tarih sahnesine çıkar. İbn Ebû Usaybia, gerek tıp ilminde gerekse tercüme tekniğinde Hubeyş’in dayısını yakından takip ettiğini, ancak onun derecesine ulaşamadığını ve Huneyn’in yeğeninin üstün zekâsını takdir etmekle birlikte çalışkanlığını yeterli bulmadığını kaydetmektedir (ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 276). İbnü’n-Nedîm ise Huneyn’in yeğeninden övgüyle söz ettiğini ve tercümelerini beğendiğini bildirirken Hubeyş’in yaptığı birçok tercüme yanlışlıkla kendisine nisbet edildiği için ayrıca şanslı olduğunu söylemektedir (el-Fihrist, s. 347, 355). Belki de Hubeyş kelimesinin müstensihlerce Huneyn şeklinde okunması veya düzeltilmesi sebebiyle (İbnü’l-Kıftî, s. 177) bu mütercimin adı hocasının şöhretiyle gölgelenmiştir. Nitekim modern araştırmalar, Hubeyş’in verimlilik ve eserlerinin niteliği açısından Huneyn’e oldukça yaklaşmış bulunduğunu göstermektedir. Buna göre 856 yılı dolaylarında Huneyn’in yeğeni hakkında verdiği, “Zeki ama aynı oranda çalışkan değil” hükmünün onun gençlik dönemiyle ilgili olduğu düşünülebilir.

Abbâsî saraylarından yakın ilgi gördüğü tahmin edilen Hubeyş’in, Benî Mûsâ künyesiyle tanınan (DİA, V, 450-451) ünlü matematikçi ve astronom kardeşlerden ayda 500 dinara varan bir malî destek gördüğü bilinmektedir. Tercüme ettiği eserler çoğunlukla Câlînûs’a (Galen) aittir. Onun bu hekimden yaptığı tercümeler hakkında birinci elden bilgiler, Huneyn b. İshak’ın Risâletü Ḥuneyn b. İsḥâḳ ilâ ʿAlî b. Yaḥyâ fî ẕikri mâ türcime min kütübi Câlînûs bi-ʿilmihî ve baʿżi mâ lem yütercem adıyla hazırladığı Câlînûs bibliyografyasından elde edilmektedir. Bu risâlede Câlînûs’un otuz beş eserini Arapça’ya, üç eserini de Süryânîce’ye çevirmiş olarak görünen Hubeyş’in, Arapça’lardan bazılarını Huneyn’in Süryânîce tercümesinden yaptığı açıkça belirtilmekte, diğerlerinin de doğrudan doğruya Grekçe’den yapıldığına dair açık bir ifade bulunmamaktadır. Bu durum tereddüt uyandırmış ve daha sonra kaleme alınan eserlerde, Hubeyş’in tercüme faaliyeti Süryânîce’den Arapça’ya yaptığı çevirilerle sınırlandırılarak onun neredeyse Grekçe bilmediği izlenimi uyandırılmıştır. Halbuki Hubeyş’in Süryânîce’si mevcut olmayan metinleri doğrudan Grekçe’den çevirdiği bugün tesbit edilmiş durumdadır (Meyerhof, VIII [1926], s. 708-709). Aynı risâleden, Câlînûs’a ait Kitâbü’l-Aḫlâḳ (De moribus, libri IV) adlı eserin tercümesinin bibliyografik eserlerin kaydettiği gibi Hubeyş değil Huneyn tarafından yapıldığı ve Hubeyş’in metni Huneyn’in Arapça nüshasından Süryânîce’ye çevirdiği anlaşılmaktadır (Kraus, V/1 [1937], s. 11-12). Yine bu kaynaktan, Huneyn’e nisbet edilen veya mütercimi zikredilmeyen bir hayli tıp yazmasının da (Şeşen, s. 166, 168; krş. Risâletü Ḥuneyn b. İsḥâḳ, s. 155, 177) gerçekte Hubeyş’e ait olduğunu öğrenmek mümkün olmaktadır. Adı geçen risâlede Beytülhikme adlı akademiden hiç söz edilmediği, Câlînûs’a ait elli kadar eserin tercümesinin Huneyn ve Hubeyş’e Benî Mûsâ ailesi -özellikle Ebû Ca‘fer Muhammed (ö. 873)- tarafından sipariş edildiği görülmektedir. Bu durum, Hubeyş’in içinde bulunduğu tercüme heyetinin daha çok şahsî himaye ve teşebbüslerin ürünü olduğu fikrini uyandırmaktadır.

Eserleri. Hubeyş, Huneyn okulundaki tercüme faaliyetinin yanı sıra tıbba ve farmakolojiye dair telif eserler de kaleme almıştır. Klasik kaynaklar Hubeyş’in, Kitâbü’l-Aḫlâḳ dışında Câlînûs’a ait yirmi beş eseri tercüme ettiğini belirtmektedir (Yûsuf Hubbî, XXI/1 [1980], s. 141-143; krş. İbnü’n-Nedîm, s. 348; İbnü’l-Kıftî, s. 129-131). Huneyn b. İshak ise Câlînûs tercümelerini sıraladığı risâlesinde Hubeyş’e otuz beş adet tercüme nisbet etmektedir (Meyerhof, VIII [1926], s. 708). Hipokrat’tan yaptığı en meşhur tercüme ise Hipokrat yeminini konu alan Fi’l-ʿAhd’dır (İbnü’n-Nedîm, s. 347). Onun Dioskorides’e ait Materia Medica’yı da tercüme ettiği bildirilmektedir (EI² Suppl. [İng.], s. 375). Hubeyş’in telif eserlerinden beşi günümüze ulaşmıştır. Fuat Sezgin’in verdiği listeye göre (GAS, III, 265-266) bu eserler şunlardır:

1. Ziyâdât (ez-Ziyâde fi’l-mesâʾil elletî li-Ḥuneyn). Huneyn b. İshak’ın Kitâbü’l-Mesâʾil fi’ṭ-ṭıb adlı eserine yaptığı ilâveleri ihtiva etmektedir. Kitâbü’l-Mesâʾil’in bu genişletilmiş şekli esere daha sonra yazılan telhîs ve şerhler için bir esas teşkil etmiştir (EI² Suppl. [İng.], s. 375; krş. Sezgin, III, 250).

2. Kitâbü İṣlâḥi’l-edviyeti’l-müshile.

3. Kitâbü’l-Aġẕiye.

4. Kitâb fi’l-istisḳāʾ.

5. Maḳāle fi’n-nabż.

Yine Sezgin’in tesbitlerine göre (GAS, III, 266) Hubeyş’in başka eserlerdeki atıf ve iktibaslarla haberdar olunan eserleri de şunlardır:

1. el-Aḳrâbâẕîn. Ebû Bekir er-Râzî el-Ḥâvî’sinde, Bîrûnî Kitâbü’ṣ-Ṣaydele’sinde bu esere atıflarda bulunmaktadır.

2. Taʿrîfü emrâżi’l-ʿayn. Bu eseri VII. (XIII.) yüzyılda yaşamış olan Halîfe b. Ebü’l-Mehâsin el-Kâfî fi’l-küḥl adlı eserinde zikretmektedir.

3. Kitâbü’l-Edviyeti’l-müfrede. İbn Ebû Usaybia, günümüze ulaşan ilk beş eserin yanı sıra bu eseri de Hubeyş’e nisbet etmektedir (ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 276).

BİBLİYOGRAFYA

Huneyn b. İshak, Risâletü Ḥuneyn b. İsḥâḳ ilâ ʿAlî b. Yaḥyâ fî ẕikri mâ türcime min kütübi Câlînûs bi-ʿilmihî ve baʿżi mâ lem yütercem (nşr. Abdurrahman Bedevî, Dirâsât ve nuṣûṣ fi’l-felsefe ve’l-ʿulûm ʿinde’l-ʿArab içinde), Beyrut 1981, s. 149-179.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 347-348, 353-355.

İbnü’l-Kıftî, İḫbârü’l-ʿulemâʾ (Lippert), s. 128-131, 173, 177.

İbn Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 271, 276, 279.

Ebü’l-Ferec, Târih, I, 239.

Sezgin, GAS, III, 250, 265-266.

Ullmann, Die Medizin, s. 302-303.

Şeşen, Fihrisü maḫṭûṭâti’ṭ-ṭıbbi’l-İslâmî, s. 166-168.

M. Meyerhof, “New Light on Hunain Ibn Ishāq and his Period”, ISIS, VIII (1926), s. 685-724.

P. Kraus, “Kitâbü’l-Aḫlâḳ li-Câlînûs”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, V/1, Kahire 1937, s. 11-12.

Yûsuf Hubbî, “Ḥubeyş b. el-Ḥasan el-Aʿsem”, MMİIr., XXI/1 (1980), s. 135-148.

G. Strohmaier, “Ḥunayn b. Isḥāḳ al-ʿIbādī”, EI² (İng.), III, 578-581.

A. Dietrich, “Ḥubays̲h̲ b. al-Ḥasan al-Dımas̲h̲ḳī”, EI² Suppl. (İng.), s. 375-376.