HUDÛDÜ’l-ÂLEM Farsça yazılan ilk coğrafya kitabı.
Müellif: Rıza Kurtuluş
Tam adı Ḥudûdü’l-ʿâlem mine’l-meşriḳ ile’l-maġrib olan eser, Afganistan’ın kuzeyinde Cûzcân bölgesinde hüküm süren Ferîgūnîler hânedanından Emîr Ebü’l-Hâris Muhammed b. Ahmed’e sunulmuştur. Minorsky, müellifi belli olmayan eserin Ferîgūnîler’den İbn Ferîgūn tarafından yazıldığını ileri sürmüştür. 372 (982-83) yılında yazılan Ḥudûdü’l-ʿâlem’in günümüze ulaşan tek nüshası, 656’da (1258) Ebü’l-Müeyyed Abdülkayyûm b. Hüseyin b. Ali el-Fârisî tarafından istinsah edilmiştir. Eseri ihtiva eden mecmuayı, Semerkantlı Mirza Ebü’l-Fazl Gülpâyigânî adlı bir Bahâî neşretmek şartıyla A. G. Toumansky’ye vermiştir. Muhammed b. Necîb Bekrân’ın Cihânnâme’si, Acebüzzaman Muhammed b. Mahmûd b. Muhammed Nîşâbûrî’nin mûsikiyle ilgili küçük bir risâlesi ve Fahreddin er-Râzî’nin Câmiʿu’l-ʿulûm’unun da yer aldığı mecmua Toumansky tarafından ilim âlemine tanıtıldığı için daha sonra L’anonyme de Toumansky ismiyle tanınmıştır.
Birçok kaynaktan faydalandığını söyleyen müellif sadece Batlamyus, Aristo ve eseri Meterologica’nın adını zikretmiştir. Bölgelerin tasnifi konusunda Batlamyus’un metodunu takip etmiş, ancak şehir ve bölgelerin enlem ve boylamlarına yer vermemiştir. Müellifin İbn Hurdâzbih, İstahrî, Mes‘ûdî ve Hemdânî gibi İslâm coğrafyacılarından da faydalandığı anlaşılmaktadır.
Altmış bir konuya ayrılan eserde müellif kendi zamanında bilinen denizler, adalar, dağlar, nehirler, çöller hakkında bilgi verdikten sonra ülke ve şehirleri anlatır. Ḥudûdü’l-ʿâlem’de İslâm dünyası dışındaki yerlere ayrılan bölüm İslâm dünyasına ayrılandan daha fazladır. Diğer coğrafya kitaplarında İslâm dünyası tanıtılırken doğudan batıya doğru takip edilen sıra bu eserde güneyden kuzeye şeklinde uygulanmıştır. Müellif Horasan’ı ve aralarında Sîstan ile Hilmend boyunca uzanan şehirlerin bulunduğu sınır bölgelerini anlattıktan sonra kuzeye, yani Kafkasya ve sınır şehirlerinin tanıtımına geçmiştir. X. yüzyılda müslüman ülkelerin kültür ve ekonomi tarihi için değerli bir kaynak olan Ḥudûdü’l-ʿâlem, Fars edebiyatının en eski mensur örneklerinden biri olması bakımından da önemlidir.
Toumansky Ḥudûdü’l-ʿâlem’i neşretmek için ön çalışmalar yapmış, ancak bu çalışmaları tamamlayamadan ölmüştür. Eser daha sonra Barthold tarafından geniş bir inceleme yazısıyla birlikte yayımlanmış (Leningrad 1930), Minorsky bu neşri İngilizce’ye çevirmiştir (Hudūd al-‘Ālam: The Regions of The World, London 1937). Açıklama bölümünde eserde geçen özel adları ve yer adlarını daha ayrıntılı biçimde anlatan Minorsky metinden kaynaklanan problemleri de çözmeye çalışmıştır. Bu çevirinin ikinci baskısı Minorsky’nin yaptığı ilâvelerle birlikte (“Addenda to the Ḥudūd al-‘Ālam”, BSOAS, XVII/2 [1955], s. 250-276) 1970’te Londra’da yapılmıştır. Ḥudûdü’l-ʿâlem, Menûçihr-i Sütûde (Tahran 1340 hş.) ve Seyyid Celâl Tahrânî (Tahran 1352 hş.) tarafından da neşredilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Ḥudûdü’l-ʿâlem (Sütûde), neşredenin önsözü.
Storey, Persian Literature, II, 120.
Safâ, Edebiyyât, I, 351, 621-622.
a.mlf., Gencîne-i Süḫan, I, 206-210.
S. M. Ali, Arab Geography, Aligarh 1960, s. 89-90.
I. J. Kračkovskij, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963, I, 223.
V. Minorsky, Iranica: Twenty Articles, Tahran 1964, s. 327-332.
Rypka, HIL, s. 460.
Zehrâ-yi Hânlerî [Kiyâ], Ferheng-i Edebiyyât-ı Fârsî, Tahran 1348 hş., s. 176.
Ferheng-i Fârsî, V, 456.
Sh. Inayatullah, “An Old Geography”, IC, XI/4 (1937), s. 540-542.
S. Maqbul Ahmad, “D̲j̲ug̲h̲rāfiyā”, EI2 (İng.), II, 581.
DMF, I, 835.
C. E. Bosworth, “Ḥudūd al-ʿĀlam”, EI2 Suppl. (İng.), s. 376.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1998 yılında İstanbul’da basılan 18. cildinde, 304 numaralı sayfada yer almıştır.