HÜSEYNÎ, Ali b. Nâsır

Hayatı hakkında çok az bilgi bulunan Ali b. Nâsır el-Hüseynî’nin VI. (XII.) yüzyılın ikinci yarısında yaşadığı, dönemin önde gelen âlimlerinden biri olduğu ve Fahreddin er-Râzî ile (ö. 606/1210) mektuplaştığı, Târîḫu Nîşâbûr’u Farsça’ya çeviren Muhammed b. Hüseyin Halîfe-i Nîşâbûrî’nin bu esere tercüme sırasında ilâve ettiği bilgilerden anlaşılmaktadır (Târîḫ-i Nîşâbûr, s. 221-222).

Zübdetü’t-tevârîḫ günümüze müstakil olarak ulaşmamış, ismi bilinmeyen bir müellifin 622 (1225) yılından sonra kaleme aldığı Aḫbârü’d-devleti’s-Selcûḳıyye adlı eserinde iktibas ettiği şekliyle zamanımıza intikal etmiştir. Bu iktibaslardan anlaşıldığı üzere Zübdetü’t-tevârîḫ, Selçuklular’ın tarih sahnesine çıkışından Sultan II. Tuğrul’un ölümüne (590/1194) ve Irak Selçuklu Devleti’nin yıkılışına kadar geçen süredeki olayları içermektedir. Eserin dili ve anlatım özellikleri Hüseynî’nin muhtemelen İran coğrafyasında (belki Nîşâbur) yaşadığını ve İran tarih yazıcılığıyla ilişkili olduğunu göstermektedir. Müellif, günümüze kadar gelmeyen Meliknâme gibi bazı kaynakların yanı sıra zaman zaman şifahî bilgilere ve kendi gözlemlerine dayanarak Büyük Selçuklu Devleti ile Irak ve Kirman Selçukluları hakkında dikkate değer bilgiler vermiştir. Özellikle eserin 485-547 (1092-1152) yıllarını kapsayan bölümünde İmâdüddin el-İsfahânî’nin 579’da (1183) tamamladığı Nuṣretü’l-fetre ve ʿuṣretü’l-ḳatre (fıṭre) adlı kitabından çokça faydalanıldığı görülmektedir. Eser dönemin sosyal, ekonomik, idarî ve kültürel tarihi hakkında da yer yer önemli bilgiler içermektedir. Zübdetü’t-tevârîḫ’i bilhassa İbnü’l-Adîm, İzzeddin İbnü’l-Esîr, Atâ Melik el-Cüveynî ve Ahmed b. Mahmûd gibi tarihçiler kaynak olarak kullanmıştır. Nitekim İbnü’l-Adîm, Sultan Alparslan’dan bahsederken Hüseynî’nin tarihinden yapılan seçmeleri okuduğunu belirterek kendisi de iktibaslarda bulunur (Buġyetü’ṭ-ṭaleb, s. 34-35). İbnü’l-Adîm’in bu ifadesinden eserden seçmelerin yapıldığı anlaşılmaktadır.

Kitapta yer alan bazı bilgiler, Aḫbârü’d-devleti’s-Selcûḳıyye müellifinin VII. (XIII.) yüzyılın ilk çeyreğinde Horasan’da yaşadığını ve muhtemelen Hârizmşah Alâeddin Muhammed b. Tekiş’in (1200-1220) hizmetinde bulunduğunu düşündürmektedir (eser ve müellifi hakkındaki tartışmalar için bk. Aḫbârü’d-devleti’s-Selcûḳıyye; a.e. [Lugal], Muhammed İkbal’in mukaddimesi, s. VII-XI; The History of the Seljuq State, tercüme edenin girişi, s. 1-8, Zübdetü’t-tevârîḫ, nşr. M. Nûreddin, neşredenin girişi, s. 7-16). Aḫbârü’d-devleti’s-Selcûḳıyye’nin (Zübdetü’t-tevârîḫ) günümüze ulaşan tek nüshası bugün British Library’de (Stowe, Or., nr. 7) kayıtlıdır (Rieu, s. 342-344). Acemi bir müstensih tarafından istinsah edilen bu nüshada pek çok imlâ hatası bulunmaktadır. İlk defa 1886’da M. Theodorus Houtsma tarafından bilim dünyasına tanıtılan eseri (bk. bibl.), 1933’te Muhammed İkbal Aḫbârü’d-devleti’s-Selcûḳıyye adıyla Lahor’da neşretmiş, ardından tekrar yayımlanmıştır (Beyrut 1404/1984). Muhammed Nûreddin de eserin bir neşrini gerçekleştirmiştir (Zübdetü’t-tevârîḫ: Aḫbârü’l-ümerâʾ ve’l-mülûki’s-Selcûḳıyye, Beyrut 1405/1985). Qibla Ayaz, An Unexploited Source for the History of the Saljuqs: A Translation of and Critical Commentary on the Akhbār Al-Dawlat Al-Saljūqiyya adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır (University of Edinburgh, 1985). Eseri M. Necati Lugal Türkçe’ye (Ahbâru’d-Devleti’s-Selçukıyye, Ankara 1943, 1999), Ziya Bünyadov Rusça’ya (Soobşeniya o Seldjukskom gosidarstve, Moskva 1980), Ramazan Ali Rûh-i İlâhî Farsça’ya (Aḫbâr-i Ümerâʾ ve Pâdişâhân-ı Selçûḳī, Tahran 1380 hş./2001) ve Clifford Edmund Bosworth İngilizce’ye (The History of the Seljuq State, A Translation with Commentary of Akhbar al-Saljuqıyya, London-New York 2011) çevirmiştir.

BİBLİYOGRAFYA
Aḫbârü’d-devleti’s-Selcûḳıyye, Mukaddime, s. e-ṭ; a.e. (Lugal), Muhammed İkbal’in mukaddimesi, s. VII-XIII; a.e.: Zübdetü’t-tevârîḫ: Aḫbârü’l-ümerâʾ ve’l-mülûki’s-Selcûḳıyye (nşr. M. Nûreddin), Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s. 7-16; a.e.: Aḫbâr-i Ümerâʾ ve Pâdişâhân-i Selçûḳī (trc. Ramazan Ali Rûh-i İlâhî), Tahran 1380/2001, tür.yer.; a.e.: The History of the Seljuq State: A Translation with Commentary of the Akhbar al-Dawla al-Saljuqiyya (trc. C. E. Bosworth), London-New York 2011, tercüme edenin girişi, s. 1-8; Hâkim en-Nîsâbûrî, Târîḫ-i Nîşâbûr (trc. Muhammed b. Hüseyin Halîfe-i Nîşâbûrî, nşr. M. Rızâ Şefîî Kedkenî), Tahran 1375/1996, s. 221-222; İbnü’l-Adîm, Buġyetü’ṭ-ṭaleb, s. 34-35; M. Th. Houtsma, Recueil de textes relatifs à l’histoire des seldjoukides, Leiden 1886-1902, I, s. X; II, s. XXXVI; a.mlf., “Some Remarks on the History of the Saljuks”, AO, III (1925), s. 136-152; C. Rieu, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London 1894, s. 342-344; K. Süssheim, Prolegomena zu einer ausgabe der im Britischen Museum zu London verwahrten “Chronik des Seldschuqischen reiches”: Eine Literarhistorische Studie, Leipzig 1911, tür.yer.; V. A. Hamdani, A Critical Study of the Sources for the History of the Saljuqs of Iraq and Syria (doktora tezi, 1939), Oxford University, s. 71-75; Brockelmann, GAL, I, 392; Suppl., I, 554-555; Affân Selcûk, Naḳd u Berresî-yi Menâbiʿ-i Târîḫ-i Selçûḳıyân, ʿArabî u Fârsî (doktora tezi, 1349/1970), Dânişkede-i Edebiyyât Dânişgâh-ı Tahran, tür.yer.; V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1981, s. 38-39; C. H. Becker, “Eine anonyme Seldjuqische Chronik”, Isl., III/1 (1912), s. 197-198; Cl. Cahen, “Selçuklu Devri Tarih Yazıcılığı” (trc. Nejat Kaymaz), TAD, VII/12-13 (1969), s. 193-221; Hasan Ensârî-yi Kummî, “Aḫbârü’d-devleti’s-Selcûḳıyye”, Maʿârif, XVII/1, Tahran 1379/2000, s. 167-172; C. E. Bosworth, “al-Ḥusaynī”, EI² Suppl. (İng.), s. 378.