II. Mahmud ve Abdülmecid dönemlerinin önde gelen devlet adamlarından olan Hüsrev Paşa’nın Eyüp Bostan İskelesi’nde inşa ettirdiği bina 1255 (1839) yılından itibaren kütüphane olarak faaliyet göstermiştir. Kütüphanenin vakfiyesi 15 Şâban 1270 (13 Mayıs 1854) tarihinde düzenlenmiş olup kitapların üzerindeki vakıf mührü 1271 (1855) yılını göstermektedir. Hüsrev Paşa, vakfiyede talebeler ve diğer kimseler için 1015 cilt kitap vakfettiğini bildirmektedir. Ancak daha sonraki ilâvelerle bu kütüphanede 714’ü yazma, 445’i basma olmak üzere toplam 1159 kitap bulunduğu tesbit edilmiştir. Basma kitapların fihristi II. Abdülhamid devrinde Defter-i Kütübhâne-i Hüsrev Paşa (İstanbul, ts.) adıyla yayımlanmıştır. Kütüphanede bulunan kitaplar 935 sıra numarasına kadar numaralanmıştır. Vakıf mühründe “Mine’l-kütübi’lletî vakafehâ abdü’l-fakīr ilâ keremi rabbihi’l-gafûr şeyhü’l-vüzerâ Mehmed Hüsrev Paşa encâhullâhü sübhânehû mimmâ yehâf 1271” ibaresi yer almaktadır.
Hüsrev Paşa Kütüphanesi’ndeki kitaplar 1914 yılında Sultanselim’deki Medresetü’l-mütehassısîn’e, 1918’de Süleymaniye Kütüphanesi’ne nakledilmiştir. 1924 yılında çıkarılan Tevhîd-i Tedrîsat Kanunu ile kütüphanelerin Maarif Vekâleti’ne devredilmesinden sonra kitaplar Hüsrev Paşa Kütüphanesi’ne iade edilmiş, aynı yıl Eyüp Sultan Camii, Mihrişah Sultan, Beşir Ağa, Esmâhan (İsmihan) Sultan, Hasan Hüsnü Paşa kütüphaneleri de bu kütüphaneye bağlanmıştır.
Vakfiyeye göre Hüsrev Paşa Kütüphanesi’nde bulunan üç hâfız-ı kütüb, okuyuculara kitap verilmesi hizmeti yanında kitapların korunmasıyla da görevliydi. Birinci hâfız-ı kütübe 500, ikinci hâfız-ı kütübe 200, üçüncü hâfız-ı kütübe 100 kuruş aylık tahsis edilmiş olup bu ücretler o dönemdeki emsallerinden yüksek tutulmuştur.
Kütüphane binasının Haliç’e yakın olması kitapların rutubetten etkilenmesine sebep olduğundan Hüsrev Paşa kitapları ile buraya bağlı olan kütüphaneler 1957 yılında tekrar Süleymaniye Kütüphanesi’ne nakledilmiştir. Daha sonra uzunca bir süre Eyüp İlçe Halk Kütüphanesi olarak kullanılan yapı bakımsız ve harap duruma gelince 1985 yılında terkedilmiştir. 1990’da kısmen tamir edilerek kubbeleri kurşunla kaplanan yapının kullanım hakkını Vakıflar Genel Müdürlüğü’nden alan Kültür Bakanlığı burada herhangi bir hizmet vermediğinden bina halen boş durmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
VGMA, nr. 214, 747.
Halit Dener, Süleymaniye Umumî Kütüphanesi, İstanbul 1957, s. 71-72.
Danişmend, Kronoloji2, V, 75.
Özege, Katalog, I, 256.
Günay Kut – Nimet Bayraktar, Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri, Ankara 1984, s. 98-99.
Mehmet Nermi Haskan, Eyüp Tarihi, İstanbul 1993, II, 41.
R. Tuba Çavdar, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar Osmanlı Kütüphanelerinin Gelişimi (doktora tezi, 1995, İÜ Ed. Fak.), s. 14-15, 108.
Behçet Ünsal, “Türk Vakfı İstanbul Kütüphanelerinin Mimarî Yöntemi”, VD, XVIII (1984), s. 101.
Halil İnalcık, “Husrev Paşa”, İA, V/1, s. 615.
Ahmed Ağın, “Eyyubsultan Kütübhâneleri”, İst.A, X, 5460.
M. Baha Tanman, “Hüsrev Paşa Külliyesi”, DBİst.A, IV, 109-110.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 51-52 numaralı sayfalarda yer almıştır.