HUZÂÎ, Ali b. Muhammed

710 (1310) yılında Tilimsân’da doğdu. Huzâa kabilesine mensuptur. “Zü’l-vezâreteyn” lakabıyla anılan babası Muhammed Endülüs’ten Kuzey Afrika’ya göç ederek Tilimsân’a yerleşmiş, burada kâtiplik, kumandanlık ve vezirlik yapmıştır. İbn Merzûk el-Hatîb et-Tilimsânî ve İbnü’l-Hâc el-Billifîkī’den ders alan Huzâî, özellikle Arap dili ve edebiyatında derinleşmekle birlikte hadis ve fıkıh alanında da bilgi sahibiydi. Talebeleri arasında en tanınmışı, kendisinden Taḫrîcü’d-delâlâti’s-semʿiyye’nin bir kısmını dinleyen ve tamamını “münâvele” yoluyla rivayet için icâzet alan Yahyâ b. Ahmed es-Serrâc el-Fâsî’dir. Abdülvâdîler Devleti’nde kâtiplik yapan Huzâî, Merînîler Hükümdarı Ebû Sâlim el-Müstaîn-Billâh’ın da (1359-1361) alâme (mühür, tuğra) kâtibiydi. 5 Zilkade 789 (17 Kasım 1387) tarihinde Fas’ta vefat etti ve muhtemelen Fas’a uğrayan yabancı âlimlerin defnedildiği Matrahulcille’de toprağa verildi.

Sultan Ebû Fâris el-Merînî’nin attan düşmesi münasebetiyle yazdığı bir şiiri zamanımıza ulaşan (İbnü’l-Kādî, Ceẕvetü’l-iḳtibâs, II, 490; Abdülhay el-Kettânî, I, 37-38) Huzâî, ölümünden üç yıl önce kaleme aldığı ve Merînîler Hükümdarı Ebû İnân el-Merînî’nin oğlu Ebû Fâris el-Mütevekkil-Alellah’a ithaf ettiği Taḫrîcü’d-delâlâti’s-semʿiyye ʿalâ mâ kâne fî ʿahdi Resûlillâh mine’l-ḥiref ve’ṣ-ṣanâʾiʿ ve’l-ʿamâlâti’ş-şerʿiyye adlı eseriyle tanınmıştır. Huzâî, bazı kimselerin devletin çeşitli kademelerinde görev yapanları bid‘at ehli ve aşağı bir işte çalışan insanlar olarak nitelediklerini, bundan dolayı kendisinin Hz. Peygamber zamanında mevcut resmî görev, sanat ve mesleklerle ilgili olarak bu eseri yazdığını söyler. Hulefâ-yi Râşidîn dönemine ait bilgilerin de yer aldığı eser on bölüme (cüz) ayrılmış ve 156 görev, meslek ve sanat hakkında bilgi verilmiştir. Eser Resûl-i Ekrem’in idarî, askerî, adlî ve iktisadî alandaki düzenlemeleri, Asr-ı saâdet’teki sosyal hayat ve kurumlar hakkında toplu bilgi vermesi bakımından büyük öneme sahiptir.

Taḫrîcü’d-delâlâti’s-semʿiyye’nin başlıca kaynağı İbn Abdülberr’in el-İstîʿâb’ı olup eserin hemen hemen yarısı bundan alınan bilgilere dayanır. Müellif eserin sonunda faydalandığı 166 kitabın adını kaydetmekle birlikte nâşir İhsan Abbas’ın düzenlediği listede bu sayı 210’a ulaşmıştır. Kendi alanında ilk müstakil eser olan Taḫrîcü’d-delâlâti’s-semʿiyye asırlar sonra Faslı âlim Muhammed Abdülhay el-Kettânî’nin dikkatini çekmiş, Kettânî bazı ayrıntıları çıkarıp yeni bazı konuları eklemek suretiyle et-Terâtîbü’l-idâriyye (I-II, Rabat 1346-1347; Beyrut 1416/1996) adlı eserini kaleme almıştır. Bu eser, Ahmet Özel tarafından Huzâî ve Kettânî’nin faydalandıkları kaynaklar tesbit edilmek suretiyle bir nevi tenkitli neşri yapılarak Türkçe’ye tercüme edilmiştir (I-III, İstanbul 1990-1993).

Önce Tunus’ta basılan, daha sonra Ahmed Ebû Selâme tarafından bir yazma nüshası esas alınarak neşredilen Taḫrîcü’d-delâlâti’s-semʿiyye’yi (Kahire 1401/1981) son olarak İhsan Abbas üç nüshaya dayanarak yayımlamıştır (Beyrut 1405/1985, 1993). Bu nüshalardan en eskisi 876 (1471) tarihli olup Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki (Şehid Ali Paşa, nr. 1853) 826 (1423) tarihli yazma nâşirler tarafından görülmemiştir. Kettânî, eserinin telifinde esas aldığı nüshada (Tunus, Zeytûne Ktp., nr. 7572) eksik olan onuncu bölümün yerine Hz. Peygamber zamanındaki ilmî ve içtimaî hayatla ilgili yeni bir bölüm eklediğinden Mustafa Fayda, Şehid Ali Paşa nüshasını esas alarak eserin onuncu bölümünü ayrıca yayımlamıştır (bk. bibl.). Rifâa et-Tahtâvî Nihâyetü’l-îcâz fî sîreti sâkini’l-Ḥicâz adlı kitabında Taḫrîcü’d-delâlâti’s-semʿiyye’nin bir özetini vermiş (Kahire 1291, s. 305-531), Ahmed Mübârek el-Bağdâdî eseri Muḫtaṣaru Taḫrîci’d-delâlâti’s-semʿiyye adıyla özetlemiştir (Küveyt 1410/1990).

BİBLİYOGRAFYA

Huzâî, Taḫrîcü’d-delâlâti’s-semʿiyye (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s. 7-17.

İbnü’l-Ahmer, Müstevdaʿu’l-ʿalâme (nşr. Muhammed et-Türkî et-Tûnisî – Muhammed b. Tâvît et-Tıtvânî), Tıtvân 1384/1964, s. 62-64.

a.mlf., Nes̱îrü’l-cümân (nşr. M. Rıdvân ed-Dâye), Beyrut 1407/1987, s. 249.

İbn Haldûn, et-Taʿrîf b’İbn Ḫaldûn (nşr. Muhammed b. Tâvît et-Tancî), Kahire 1951, s. 43.

İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ḥicâl, III, 247-248.

a.mlf., Ceẕvetü’l-iḳtibâs, Rabat 1974, II, 488-490.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 238.

Brockelmann, GAL Suppl., III, 1276-1277.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 269.

Abdurrahman b. Muhammed el-Cilâlî, Târîḫu’l-Cezâʾiri’l-ʿâm, Beyrut 1400/1980, II, 130-131.

Âdil Nüveyhiz, Muʿcemü aʿlâmi’l-Cezâʾir, Beyrut 1400/1980, s. 132-133.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), V, 6-7.

Abdülhay el-Kettânî, et-Terâtîbü’l-idâriyye (Özel), I, XX-XXII, 35-54.

Ahmed Mübârek el-Bağdâdî, Muḫtaṣaru Taḫrîci’d-delâlâti’s-semʿiyye, Küveyt 1410/1990.

Mustafa Fayda, “el-Huzâi’nin Tahrîc’inin Neşredilmeyen Son Bölümü”, AÜİFD, XX (1975), s. 173-198.

G. C. Annavati, “Textes arabes anciens édités en Egypte au cours des années 1981 à 1984”, MIDEO, XVII (1986), s. 217-218.