İBN ABDÜLHÂDÎ, Şemseddin

İslâmî ilimlerin çeşitli dallarında birçok âlim yetiştiren İbn Kudâme ailesinden olup dedesi Abdülhâdî’ye nisbetle İbn Abdülhâdî lakabıyla tanınmıştır. Ayrıca İbn Kudâme el-Makdisî diye de anılır. 705 (1305) yılında Dımaşk’ın Sâlihiye mahallesinde doğdu. Çağdaşı olan tabakat müellifleri çoğunlukla doğum tarihi olarak 705 yılını verirken (Safedî, el-Vâfî, II, 161; İbn Kesîr, XIV, 210; İbn Tağrîberdî, II, 587) kendisiyle bilgi alışverişinde bulunmuş olan Zehebî bir yerde 705 veya 706 yılında (Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1508), başka bir yerde 705’te veya ona yakın bir tarihte (el-Muʿcemü’l-muḫtaṣ, s. 216), yine çağdaşlarından İbn Receb ise 704 yılı Receb ayında (Şubat 1305) doğduğunu belirtmektedir (eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, II, 436; ayrıca bk. İbn Tolun, II, 432; İbnü’l-İmâd, VI, 141).

Erken yaşlarda temel İslâmî ilimlerin öğrenimine başlayan İbn Abdülhâdî, asrının şeyhülkurrâsı kabul edilen İbn Bashân Muhammed b. Ahmed’den kıraat, Ebü’l-Abbas el-Enderşî’den gramer, İbn Teymiyye’nin hocası Ebû Bekir Ahmed b. Abdüddâim es-Sâlihî, Îsâ el-Mut‘im, Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî ve Zehebî gibi âlimlerden hadis ve rivayet ilimlerini, Mecdüddin İsmâil b. Muhammed el-Harrânî ve Hanbelî mezhebinin diğer bazı meşhur âlimlerinden fıkıh okudu. On yedi yaşlarında iken bir müddet Takıyyüddin İbn Teymiyye’den akaid ve kelâm dersleri aldı. İbn Abdülhâdî bu ilimlerin her birinde köklü bir öğrenim görmüşse de daha çok hadis ricâli, ilel, cerh ve ta‘dîl konularında temayüz etmiş, Zehebî, İbn Kesîr ve Süyûtî gibi âlimler onu hadis hâfızları arasında saymışlardır.

İbn Abdülhâdî, daha sonra öğretim ve telif çalışmalarına başlayarak Dımaşk’taki Ziyâiyye, Sadriyye, Sabbâbiyye ve Ömeriyye medreselerinde hadis dersleri verdi. Ömeriyye Medresesi’ndeki derslerine bazan tanınmış Hanbelî âlimleri ve Dımaşk halkından pek çok kişi de katılırdı (İbn Kesîr, XIV, 189). Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî onun görev yaptığı medreseleri sayarken Gıyâsiyye ve Mansûriyye (Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ, s. 50), Süyûtî de Gıyâsiyye’nin adını zikrediyorsa da (Buġyetü’l-vuʿât, s. 12), Dımaşk’ta özellikle Hanbelîler’in Gıyâsiyye adında bir medreseleri bulunmamaktadır. Dolayısıyla burada Ziyâiyye kelimesi bir zühul eseri olarak Gıyâsiyye şeklinde yazılmış olmalıdır. Ayrıca Mansûriyye Medresesi de Dımaşk’ta değil Kahire’de olup İbn Abdülhâdî’nin Mısır’a giderek orada ders verdiğine dair kaynaklarda herhangi bir bilgi mevcut değildir.

Öğrencileri arasında Zehebî ile Selâhaddin es-Safedî gibi meşhur kişilerin de bulunduğu İbn Abdülhâdî’nin özellikle Zehebî ile olan ilişkisi bir hoca-talebe münasebetinden ziyade birbirinden faydalanan iki arkadaş ilişkisi şeklinde olmuştur (el-Muʿcemü’l-muḫtaṣ, s. 216). Ahlâkî meziyetleri ve dinî ilimlerdeki derin vukufu ile çağdaşı olan âlimlerin takdirini toplayan İbn Abdülhâdî 10 Cemâziyelevvel 744 (30 Eylül 1343) tarihinde Dımaşk’ta sıtmadan öldü ve Kāsiyûn Mezarlığı’na defnedildi.

İbn Abdülhâdî’nin, hocası Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin hayatına dair müstakil bir kitap yazması ve onun bazı görüşlerini savunmak için çeşitli risâleler kaleme alması, aralarında hoca-talebe ilişkisinin ötesinde köklü bir düşünce birliği bulunduğunu göstermektedir. Talebesi Safedî’nin, “Yaşasaydı ilimde şaşılacak derecede yükselecekti” (Aʿyânü’l-ʿaṣr, II, 425) diyerek övdüğü İbn Abdülhâdî, kısa süren hayatına rağmen yetmişi aşkın kitap yazarak Hanbelî mezhebi tarihi içerisindeki önemli yerini almıştır (eserlerinin listesi için bk. Tenḳīḥu’t-Taḥḳīḳ, neşredenin girişi, I, 95-106; el-Muḥarrer fi’l-ḥadîs̱, neşredenin girişi, I, 43-53).

Eserleri. 1. el-Muḥarrer fi’l-ḥadîs̱. Ahkâm hadisleri konusunda önemli kaynaklardan olan İbn Dakīkul‘îd’in el-İlmâm fî eḥâdîs̱i’l-aḥkâm (Beyrut 1406/1986; nşr. Hüseyin İsmâil el-Cemel, I-II, Riyad 1414/1994) adlı kitabının ihtisarı olup fıkıh kitapları sistematiğine göre düzenlenmiştir. 1304 hadis ve haber ihtiva eden eser Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Muhammed Selîm İbrâhim Semâre ve Cemâl Hamdî ez-Zehebî tarafından yayımlanmıştır (I-II, Beyrut 1405/1985).

2. Tenḳīḥu’t-Taḥḳīḳ fî eḥâdîs̱i’t-Taʿlîḳ. Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin, Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’ya ait et-Taʿlîḳu’l-kebîr fi’l-mesâʾili’l-ḫilâfiyye beyne’l-eʾimme adlı eserde geçen hadisleri tahkik ve tashih ettiği et-Taḥḳīḳ fî eḥâdîs̱i’l-ḫilâf (nşr. Müs‘ad Abdülhamîd Muhammed es-Sa‘denî – Muhammed Fâris, I-II, Beyrut 1415/1994) adlı kitapta bulunan hadislerden bazılarının senedlerinin kısaltılması ve bazı yeni konuların ilâve edilmesiyle meydana getirilmiştir. İbn Abdülhâdî burada hadis râvileri, hadislerin sıhhat veya zayıflık derecesi ve İbnü’l-Cevzî’nin hakkında görüş belirtmediği bazı râvilerin hayatları hakkında geniş bilgi vermiştir. Hilâfla ilgili toplam 351 meselenin incelendiği eserde İbnü’l-Cevzî’nin bazı yanlışları ve çelişkileri de gösterilmiştir (I, 119-125, neşredenin girişi). Eser M. Hâmid el-Fıkī (Kahire 1954) ve Âmir Hasan Sabrî (el-Ayn 1409/1989) tarafından neşredilmiştir.

3. Risâle laṭîfe fî eḥâdîs̱i müteferriḳa żaʿîfe. Özellikle fıkıh kitaplarında çeşitli hükümlerin dayandırıldığı bazı zayıf hadisleri tesbit eden önemli bir risâledir (nşr. Muhammed Îd el-Abbâsî, Dımaşk-Beyrut 1400/1980, 1404/1983; Riyad 1408/1987).

4. Ḳavâʿidü uṣûli’l-fıḳh (nşr. Cemâleddin el-Kāsımî, Dımaşk, ts., fıkıh ve tefsir usulüne dair iki risâle ile birlikte bir mecmua içerisinde).

5. eṣ-Ṣârimü’l-münkî fi’r-red ʿale’s-Sübkî. Şâfiî âlimlerinden ve İbn Teymiyye’nin en büyük muarızlarından biri olan Takıyyüddin es-Sübkî’nin kabir ziyareti konusunda İbn Teymiyye’nin görüşlerini tenkit ettiği Şifâʾü’s-seḳām fî ziyâreti ḫayri’l-enâm adlı eserindeki iddialara cevap vermek için yazılmıştır (Kahire 1318/1900; Riyad 1983; Beyrut 1985). Ancak İbn Abdülhâdî’nin bu eserine karşı İbn Teymiyye muarızları reddiye yazmaya devam etmişlerdir (bu reddiyeler için bk. Sübkî, neşredenin girişi, s. 12).

6. Ṭabaḳātü ʿulemâʾi’l-ḥadîs̱. Eserde 350 hadis hâfızının hayatı anlatılmaktadır (nşr. Ekrem el-Bûşî – İbrâhim ez-Zeybek, I-IV, Beyrut 1409/1989).

7. el-ʿUḳūdü’d-dürriyye fî menâḳıbı Şeyḫilislâm Aḥmed İbn Teymiyye (nşr. M. Hâmid el-Fıkī, Kahire 1356/1938; Beyrut 1406/1986; nşr. Hüseyin İsmâil el-Cemel, I-II, Riyad 1414/1994). İbn Teymiyye hakkındaki ilk kaynaklardan biridir.

8. Feżâʾilü’ş-Şâm (nşr. Mervân el-Atıyye, MMLAÜr., sy. 49, s. 91-166; nşr. Mecdî Fethî es-Seyyid, Tanta 1408/1988).

9. er-Red ʿalâ Ebî Bekir el-Ḫaṭîb fî mesʾeleti’l-cehr bi’l-besmele (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 55).

İbn Abdülhâdî’nin kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: Eḥâdîs̱ü’l-cemʿ beyne’ṣ-ṣalâteyn fi’l-ḥażar, Eḥâdîs̱ü ḥayâti’l-enbiyâʾ fî ḳubûrihim, el-Aḥkâmü’l-kübrâ, el-İʿlâm fî ẕikri meşâyiḫi’l-eʾimmeti’l-aʿlâm (Kütüb-i Sitte müelliflerinin hayatına dair), et-Tefsîrü’l-Müsned, er-Red ʿalâ İbn Diḥye, er-Red ʿalâ İbn Ṭâhir, er-Red ʿale’l-Kiyâ el-Herrâsî, Şerḥu Elfiyyeti İbn Mâlik, Şerḥu Kitâbi’l-ʿİlel ʿalâ tertîbi kütübi’l-fıḳh, el-ʿUmde fi’l-ḥuffâẓ, Feżâʾilü’l-Ḥasan el-Baṣrî.

Bazı kaynaklarda, İbn Ferah’ın hadis terimlerine dair manzumesinin İbn Abdülhâdî tarafından Zevâlü’t-teraḥ fî şerḥi Manẓûmeti İbn Feraḥ adıyla şerhedildiği ve Fleischer’in bunu yayımladığı (Leiden 1895) belirtiliyorsa da (Serkîs, I, 167; Necîb el-Akīkī, II, 363) söz konusu eser İbn Cemâa’ya aittir.

BİBLİYOGRAFYA

Şemseddin İbn Abdülhâdî, el-Muḥarrer fi’l-ḥadîs̱ (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî v.dğr.), Beyrut 1405/1985, neşredenlerin girişi, I, 33-76.

a.mlf., Tenḳīḥu’t-Taḥḳīḳ fî eḥâdîs̱i’t-Taʿlîḳ (nşr. Âmir Hasan Sabrî), Ebûzabî 1409/1989, neşredenin girişi, I, 17-112.

a.mlf., Ṭabaḳātü ʿulemâʾi’l-ḥadîs̱ (nşr. Ekrem el-Bûşî – İbrâhim ez-Zeybek), Beyrut 1409/1989, neşredenlerin girişi, s. 11-72.

a.mlf., Feżâʾilü’ş-Şâm (nşr. Mervân el-Atıyye), MMLAÜr., XLIX (1416/1995), neşredenin girişi, s. 92-112.

Ebü’l-Fidâ, Târîḫ (nşr. Mahmûd Deyyûb), Beyrut 1417/1997, II, 503.

Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1508.

a.mlf., el-Muʿcemü’l-muḫtaṣ bi’l-muḥaddis̱în (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, s. 215-216.

Safedî, el-Vâfî, II, 161-162.

a.mlf., Aʿyânü’l-ʿaṣr (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1990, II, 425.

Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ li’ẕ-Ẕehebî, Beyrut, ts. (Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî), s. 49-50.

Sübkî, er-Resâʾilü’s-Sübkiyye fi’r-red ʿalâ İbn Teymiyye ve tilmîẕihî İbn Ḳayyim el-Cezviyye, Beyrut 1403/1983, neşredenin girişi, s. 12.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XIV, 189-210.

İbn Râfi‘ es-Selâmî, el-Vefeyât (nşr. Sâlih Mehdî Abbas), Beyrut 1402/1982, I, 457-459.

İbn Receb, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), II, 436-439.

İbn Nâsırüddin, er-Reddü’l-vâfir (nşr. Züheyr eş-Şâvîş), Beyrut 1400/1980, s. 62-64.

Makrîzî, es-Sülûk (Ziyâde), II/3, s. 659-660.

İbn Kādî Şühbe, Târîḫ (nşr. Adnân Dervîş), Dımaşk 1994, I, 394-396.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, III, 331-332.

İbn Tağrîberdî, ed-Delîlü’ş-Şâfî (nşr. Fehîm M. Şeltût), Kahire, ts. (Mektebetü’l-Hancî), II, 587.

Burhâneddin İbn Müflih, el-Maḳṣadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/1990, II, 360.

Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ (Ömer), s. 520-521.

a.mlf., Buġyetü’l-vuʿât, Kahire 1326/1908, s. 12.

Nuaymî, ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, I, 77, 143; II, 88-89.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn (Lecne), II, 83-84.

Şemseddin İbn Tolun, el-Ḳalâʾidü’l-cevheriyye fî târîḫi’ṣ-Ṣâliḥiyye (nşr. M. Ahmed Dehmân), Dımaşk 1981, II, 432-435.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 158, 406, 407; II, 1618, 1856.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VI, 141.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, II, 108-109.

Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 188.

Serkîs, Muʿcem, I, 166-167; II, 1966.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 128.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 330.

Selâhaddin el-Müneccid, Muʿcemü’l-müʾerriḫîne’d-Dımaşḳıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 157-158.

Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1980, II, 363.

Abdullah b. Ali es-Sübey‘î, ed-Dürrü’l-münaḍḍad fî esmâʾi kütübi meẕhebi’l-İmâm Aḥmed (nşr. Ömer b. Garâme el-Amravî), Beyrut 1416/1996, s. 221-224.

Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, DİA, XV, 544.

Claude Gilliot, “Textes arabes anciens édités en Égypte au cours des années 1987 à 1990”, MIDEO, XX (1991), s. 485-488.