İBN ABDÜLHAK el-BAĞDÂDÎ

27 Cemâziyelâhir 658’de (9 Haziran 1260) Bağdat’ta doğdu. Bağdat, Mekke, Dımaşk ve Kahire medreselerinde fıkıh, hadis, ilâhiyat, aritmetik, geometri, astronomi, coğrafya, ferâiz, tarih, tıp, dil ve mûsiki tahsil etti. Hocaları arasında Şerefeddin İbn Asâkir, Fahreddin et-Tevzerî, Kemâleddin İbn Vaddâh ve Fahreddin İbnü’l-Buhârî gibi âlimler bulunmaktadır. Kendilerinden hadis rivayet ettiği 300’e yakın hocası hakkında Müntehe’r-rüsûh adlı mu‘cem türü bir eser kaleme alan İbn Abdülhak Bağdat Mücâhidiyye Medresesi’nde ders verdi. Aralarında Fahreddin İbnü’l-Fasîh ve Birzâlî’nin de yer aldığı birçok talebe yetiştirdi. Kaynaklarda hadis ve ferâiz dallarında derin bilgi sahibi olduğu kaydedilmektedir. 10 Safer 739’da (28 Ağustos 1338) Bağdat’ta vefat etti ve İmam Ahmed Mezarlığı’na gömüldü.

Daha çok fıkıh ve fıkıh usulü konularında eser veren İbn Abdülhakk’ın en tanınmış eseri, Yâkūt’un Muʿcemü’l-büldân adlı coğrafya ansiklopedisinin geniş bir özeti niteliğinde olan Merâṣıdü’l-ıṭṭılâʿ ʿalâ (fî) esmâʾi’l-emkine ve’l-biḳāʿ adlı sözlüğüdür. Eserde yer adları çok düzenli biçimde alfabetik sırayla verilmiş, metnin aslına da bazı ilâveler yapılmıştır. Ancak Yâkūt’un eseri coğrafî bilgilerin yanı sıra tarihî, edebî ve biyografik bilgiler de içermesine karşılık onun kitabı coğrafya ile sınırlı kalmıştır. Uzun süre Merâṣıdü’l-ıṭṭılâʿın Süyûtî’ye veya Yâkūt’a ait olduğu sanılmıştır. Asıl metnin Yâkūt’a ait oluşu ve Süyûtî’nin de aynı eseri ihtisar etmesi buna yol açmış olmalıdır. Ancak Süyûtî kendi eserlerine ait listede bu kitabını Muḫtaṣaru Muʿcemi’l-büldân adıyla zikreder (Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 344). Merâṣıdü’l-ıṭṭılâʿın ona nisbeti veya eserinin bu adla anılması (Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl, s. 311) bir müstensih hatası olmalıdır. Merâṣıdü’l-ıṭṭılâʿ T. G. J. Juynboll tarafından Lexicon geographicum cui titulus est, Merâṣıdü’l-ıṭṭılâʿ ʿalâ esmâʾi’l-emkine ve’l-biḳāʿ adıyla ve çeşitli notlarla altı cilt halinde yayımlanmıştır (Leiden 1850-1864). Bu ciltlerin ilk üçü Arapça metinden, diğerleri giriş ve notlardan oluşmaktadır. Eser daha sonra Ali Muhammed el-Bicâvî tarafından da neşredilmiştir (I-III, Kahire 1373-1374/1954-1955; Beyrut 1992).

İbn Abdülhak el-Bağdâdî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları şunlardır: Teshîlü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl, Ḳavâʿidü’l-uṣûl ve maʿâḳıdü’l-fuṣûl, İdrâkü’l-ġāye fi’ḫtiṣâri’l-Hidâye, el-ʿUdde fî şerḥi’l-ʿUmde, Taḥḳīḳu’l-emel fî ʿilmeyi’l-uṣûl ve’l-cedel, el-Lâmiʿu’l-muġīs̱ fî ʿilmi’l-mevârîs̱, Taḥrîrü’l-muḳarrer fî şerḥi’l-Muḥarrer, Müntehe’r-rüsûḫ fî ẕikri men ervî ʿanhüm mine’ş-şüyûḫ, Telḫîṣü’l-Münaḳḳaḥ fi’l-cedel.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Receb, Ẕeylü Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, Kahire 1372/1953, II, 428-431.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 418-419.

Süyûtî, Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 344.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 404-405.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 231.

Serkîs, Muʿcem, I, 160-161.

Brockelmann, GAL, I, 632; Suppl., I, 880.

Abbas el-Azzâvî, et-Taʿrîf bi’l-müʾerriḫîn fî ʿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, I, 174-175.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 197-198.

Sarton, Introduction, III, 805-806.

Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl, Mektebetü’l-Celâl es-Süyûṭî, Rabat 1397/1977, s. 311-312.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), IV, 170.

Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ʿUyûnü’l-müʾellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 238-239.