İBN ABDÜLMELİK

11 veya 14 Zilkade 634’te (6 veya 9 Temmuz 1237) Merakeş’te doğdu. Aslen Evs kabilesine mensuptur. İlim ve fazilet sahibi bir kimse olan babası Muhammed şehrin ileri gelenlerindendi; annesi de Muvahhidler’den İbnü’l-Fâsî diye bilinen Muhammed b. Ahmed el-Kaysî’nin kızıdır. Ebü’l-Velîd İbn Ufeyr, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Atîk, Ebü’l-Kāsım Ahmed b. Muhammed el-Belevî, Kâtib Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed er-Ruaynî, İbnü’z-Zübeyr diye tanınan Ebû Abdullah Muhammed b. Ali ve Ebû Muhammed Hasan b. Kattân gibi hocalardan kıraat, hadis, fıkıh, ferâiz, kelâm, mantık, belâgat ve aruz tahsil etti; bu arada Ebû Temmâm’ın el-Ḥamâse’sini, Zeccâcî’nin el-Cümelü’l-kübrâ’sını ve Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ını da okudu. Ayrıca Endülüs, Sebte (Ceuta) ve Cezîretülhadrâ (Algeciras) gibi yerlere ilim öğrenme amacıyla gitti ve buralarda birçok âlimden ders aldı. 670 (1271-72) yılından sonra, iyi bir şiir münekkidi olan Ağmât şehrinin valisi Ebû Ali Ömer b. Ebü’l-Abbas el-Mettûsî el-Milyânî’nin huzurunda edebiyat meclislerine katıldı. Ṣılatü’ṣ-Ṣıla müellifi İbnü’z-Zübeyr onun Kâtib Ebü’l-Hasan er-Ruaynî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Hişâm, İbn Ufeyr ve başkalarından rivayette bulunduğunu, kendi teliflerinin bir kısmını bizzat istinsah ettiğini, tarih ve isnadı çok iyi bildiğini söylemektedir (Nübâhî, s. 130).

Bir süre Merakeş kadılığı yapan İbn Abdülmelik, Merînî Hükümdarı Ebû Ya‘kūb Yûsuf döneminde (1286-1307) başkadılığa getirildi. 703 yılı Muharreminin sonlarında (Eylül 1303) Tilimsân’da vefat etti; ölüm tarihiyle ilgili farklı rivayetler de vardır.

Eserleri. 1. eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla. İbnü’l-Faradî’nin (ö. 403/1013) Kitâbü’l-Mevṣûl fî târîḫi ʿulemâʾi’l-Endelüs’ü ile İbn Beşküvâl’in (ö. 578/1183) Kitâbü’ṣ-Ṣıla fî aḫbâri (târîḫi) eʾimmeti’l-Endelüs’üne yazılmış bir zeyildir. Mukaddimede kitabın cüz bölümlemesinden söz edilmez. Sehâvî el-İʿlân bi’t-tevbîḫ li-men ẕemme’t-târîḫ’inde, Süyûtî Buġyetü’l-vuʿât’ının mukaddimesinde ve Taşköprizâde Miftâḥu’s-saʿâde’de eserin dokuz cüz olduğunu bildirirler. Kitap, VII. (XIII.) yüzyılın ikinci yarısında Mağrib ve Endülüs tarihi hakkında kaleme alınan eserlerin en önemlisi ve en kapsamlısıdır; Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, İbnü’l-Kādî ve Hasan el-Vezzân (Afrikalı Leon) tarafından da kaynak olarak kullanılmıştır. eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile’nin bugüne ulaşan cüzleri şunlardır: Birinci cüzden iki yazma nüsha mevcuttur. Bunlardan biri Karaviyyîn Kütüphanesi’nde (nr. 626) korunan, başından ve sonundan eksik nüshadır. Diğer nüsha, el-Hizânetü’l-Haseniyye’de (nr. 269) kayıtlı bulunmaktadır. Birinci cüz Muhammed b. Şerîfe tarafından iki cilt halinde yayımlanmıştır (Beyrut 1969). Dördüncü cüzden bir parça Escurial Library’de (nr. 1682) kayıtlı olup İhsan Abbas tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1964). Şahıslar hakkında olan bu cüz Sâbık b. Abdurrahman’dan başlayıp Abdullah b. Reşîḳ ile biter. Beşinci cüz Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Halim, Tarih, nr. 6) ve diğer bazı kütüphanelerde üç nüsha olarak mevcut olup İhsan Abbas tarafından iki cilt halinde neşredilmiştir (Beyrut 1965). Altıncı cüzden iki nüsha mevcuttur; bunlardan biri Bibliothèque Nationale’de (nr. 2156), diğeri British Museum’da (nr. Or. 7940) bulunmaktadır. Bu cüz de İhsan Abbas tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1973). Sekizinci cüz tek nüsha olup Rabat’taki el-Hizânetü’l-âmme’de (nr. D. 1705) kayıtlıdır. Çok hatalı olan bu yazmanın bazı yaprakları eksiktir; mevcut yapraklar da rutubetten çok etkilenmiş durumdadır. Muhammed b. Şerîfe tarafından iki cilt halinde neşredilen (Rabat 1984) bu cüzde müellif şahıslar hakkında geniş bilgi verirken onların şahsiyet ve tabiatlarıyla ilgili tahliller de yapmaktadır. İbn Abdülmelik bu eserini “gurebâ”ya tahsis etmiştir; fakat o bu tabirle hemşerisi olan Mağribliler’i kastetmektedir ve kitabını da Mağribli bir ruhla yazmıştır. Kadınlara ait kısımların da bulunduğu eser VI ve VII. (XII ve XIII.) yüzyıllardaki Muvahhidler dönemi Mağrib’inde güçlü bir ilmî hareketin varlığını göstermesi bakımından da önemlidir. Mağrib ve Endülüs’ün içtimaî ve siyasî tarihi açısından çok kıymetli bir kaynak olan eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile’nin edebî değerini anlamak için basılmış cüzlerin sonundaki kafiye ve edebî risâle fihristlerine bir göz atmak yeterlidir. Ancak önceki Endülüslü tarihçilerin terâcim kitaplarına göre daha ayrıntılı bilgi veren eserin ilmî değeri edebî değerinden daha büyüktür.

2. el-Cemʿ beyne kitâbeyi İbni’l-Ḳaṭṭân ve İbni’l-Mevvâḳ ʿalâ Kitâbi’l-Aḥkâm li-ʿAbdilḥaḳ b. el-Ḫarrâṭ. İbnü’l-Harrât diye tanınan Abdülhak b. Abdurrahman el-Ezdî el-İşbîlî’nin el-Aḥkâmü’l-kübrâ adlı eserine İbnü’l-Kattân el-Mağribî ve İbnü’l-Mevvâk tarafından yazılan zeyil ve tekmilelere yine zeyil ve tekmile mahiyetindedir (eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile, VIII/1, neşredenin girişi, s. 103-106).

3. el-Câmiʿ fi’l-ʿarûż (a.g.e., VIII/1, neşredenin girişi, s. 106-107). Son iki eser zamanımıza ulaşmamıştır. Kaynaklarda müellifin diğer bazı risâlelerinden de söz edilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Abdülmelik, eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1964, IV, neşredenin girişi; a.e. (nşr. Muhammed b. Şerîfe), Rabat 1984, VIII/1, neşredenin girişi, s. 1-149.

Abderî, er-Riḥletü’l-Maġribiyye (nşr. Muhammed el-Fâsî), Rabat 1968, s. 140.

İbnü’l-Hatîb, el-İḥâṭa, II, 527-528.

Nübâhî, Târîḫu ḳuḍâti’l-Endelüs, Beyrut 1415/1995, s. 130, 166-167.

İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, s. 331-332.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 194-195.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 151.

Brockelmann, GAL, I, 326; Suppl., I, 580.

İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, Tıtvan 1950, I, 263.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 32.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 241.

I. Allouche – A. Regragni, Catalogue des manuscrits de Rabat, Rabat 1958, II, nr. 2214-2216.

Abdullah Kennûn, en-Nübûġu’l-Maġribî fi’l-edebi’l-ʿArabî, Beyrut 1395/1975, s. 206.

Abbas b. İbrâhim, el-İʿlâm, IV, 331-335.

Maʿa’l-Mektebe, s. 112.

Abdülazîz Muhammed el-Ehvânî, “Ṣılatü’ṣ-Ṣıla li’bni’z-Zübeyr eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li’bn ʿAbdilmelik”, Mecelletü’l-Maʿhedi’l-Mıṣrî li’d-dirâsâti’l-İslâmiyye fi’l-Madrid, III/1, Madrid 1955, s. 1-17.

G. Deverdun, “Ibn ʿAbd al-Malik al-Marrākus̲h̲ī”, EI² (İng.), III, 675.

İnâyetullah Fâtihî Nejâd, “İbn ʿAbdilmelik”, DMBİ, IV, 199-200.