İBN ÂBİDÎN, Muhammed Emîn

1198 (1784) yılında Şam’da doğdu. Hz. Hüseyin’in soyundan olup babaannesi Ḫulâṣatü’l-es̱er müellifi Muhibbî’nin kızıdır. Zühd ve takvâsından dolayı Âbidîn lakabıyla tanınan beşinci dedesi Muhammed Selâhaddin’e nisbetle İbn Âbidîn diye anılmıştır. İbn Âbidîn Şam’da Muhammed Saîd el-Hamevî’den kıraat dersi aldı ve kıraate dair bazı temel metinleri ezberledi. Bu hocasından ayrıca sarf, nahiv ve Şâfiî fıkhı okudu; Şâfiî fıkhına dair ez-Zübed’i ve diğer bazı eserleri ezberledi. Daha sonra Muhammed Şâkir es-Sâlimî el-Akkād’dan aklî ilimleri tahsil edip hadis ve tefsir dersleri alan İbn Âbidîn Hanefî mezhebine geçerek bu hocasından el-Baḥrü’r-râʾiḳ, el-Hidâye ve diğer bazı eserleri okudu. Haskefî’nin ed-Dürrü’l-muḫtâr’ını okurken hocasının vefatı üzerine (1222/1807) eserin kalan kısmını hocasının talebesi Muhammed Saîd el-Halebî’nin yanında tamamladı. Akkād onu kendi hocalarının derslerine de götürmüş ve Muhammed el-Küzberî, Ahmed el-Attâr, Muhammed Necîb el-Kalaî ve Muhammed Abdürresûl el-Hindî gibi hocalarından ona icâzet almıştır. İbn Âbidîn, daha on yedi yaşında iken el-Kâfî fi’l-ʿarûż ve’l-ḳavâfî adlı eseri şerhetti. Hocası Akkād’ın sağlığında Nesemâtü’l-esḥâr, Fetḥu rabbi’l-erbâb, Refʿu’l-iştibâh ʿan ʿibâreti’l-Eşbâh adlı eserleriyle Akkād’ın isnadlarına dair el-ʿUḳūdü’l-leʾâlî fi’l-esânidi’l-ʿavâlî adlı bir fehrese kaleme aldı.

Akkād vasıtasıyla Kādiriyye, Şeyh Hâlid el-Bağdâdî vasıtasıyla Nakşibendiyye tarikatına intisap eden İbn Âbidîn ayrıca Sâlih el-Füllânî, Muhammed el-Emîr el-Mısrî, Hibetullah el-Ba‘lî, Abdülkādir b. İsmâil en-Nablusî ve İbrâhim b. İsmâil en-Nablusî’den ders aldı (hocalarından aldığı bazı icâzetler için bk. Muhammed Mutî‘ el-Hâfız – Nizâr Abâza, I, 408, 417-418, 427-429). Yetiştirdiği talebeler arasında oğlu İbn Âbidînzâde Alâeddin Muhammed, Abdülganî b. Tâlib el-Meydânî, Muhammed b. Hasan el-Baytâr, Ahmed İslâmbolî, Abdülkādir el-Halâsî, Ali el-Murâdî, Abdülhalim Molla, Muhammed Câbîzâde ve Muhammed el-Halvânî gibi âlimler sayılabilir. Şeyhülislâm Ârif Hikmet Bey ve müfessir Şehâbeddin Mahmûd el-Âlûsî de kendisinden icâzet almışlardır.

İbn Âbidîn 1235 (1820) yılında hacca gitti. Müftü Hasan el-Murâdî zamanında fetva eminliği görevinde bulundu. 21 Rebîülâhir 1252 (5 Ağustos 1836) tarihinde Şam’da vefat etti ve Bâbüssagīr Kabristanı’na defnedildi. Vefat tarihinin 1258 (1842) olarak gösterilmesi (EI² [İng.], III, 695) doğru değildir.

Eserleri. 1. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. Timurtaşî’nin (ö. 1004/1596) Hanefî fıkhına dair Tenvîrü’l-ebṣâr adlı eserine Alâeddin el-Haskefî’nin ed-Dürrü’l-muḫtâr adıyla yaptığı şerhin hâşiyesidir. İbn Âbidîn, bir şerh olmasına rağmen oldukça veciz bir üslûpla kaleme alınan ed-Dürrü’l-muḫtâr’ın ibarelerini açıklarken sahih, mutemet, zayıf ve tenkit edilen görüşlere işaret etmiş, hükümlerin delillerini incelemiş, daha önce açıklığa kavuşturulamayan bazı meseleleri çözmeye çalışmıştır. Bu arada başvurduğu eserlerdeki yanlışları da düzeltmiştir. Eserin telifinde hemen bütün Hanefî kaynaklarından faydalanan İbn Âbidîn diğer mezheplerin temel kaynaklarına da müracaat etmiştir. Çeşitli baskıları yapılan Reddü’l-muḥtâr (I-V, Bulak 1272, 1286, 1299; Hindistan 1288; İstanbul 1291, 1307; Kahire 1263, 1307, 1317, 1323; I-VIII, Kahire 1386, son iki cilt oğlunun tekmilesidir; nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Muavvaz, I-XIV, Beyrut 1415-1418/1994-1998, XI-XII. ciltler İbn Âbidînzâde’nin tekmilesi, XIII-XIV. ciltler Râfiî’nin ta‘lîkātıdır) Türkçe’ye de çevrilmiştir (I-XVII, İstanbul 1982-1988; I-IX, Ahmet Davudoğlu; X, A. Davudoğlu – Mehmet Savaş; XI-XII, M. Savaş; XIII-XV, Mazhar Taşkesenlioğlu; XVI-XVII, M. Taşkesenlioğlu – Hüseyin Kayapınar). Hamdi Döndüren tarafından hazırlanan fihrist ve terimler sözlüğü ile Ahmet Özel ve Yahya Semiz’in çalışması da (aş.bk.) bu tercümeye ek bir cilt halinde yayımlanmıştır (İstanbul 1988). İbn Âbidîn, “Kitâbü’ş-Şehâdât”ın sonundaki “Mesâilü Şettâ”dan “Kitâbü’l-İcâre”nin başına kadar olan bölümü (şehâdât, vekâlet, da‘vâ, ikrâr, sulh, mudârebe, îdâ, âriye ve hibe kitapları) temize çekmeye fırsat bulamadan vefat ettiği için eserin basımı sırasında bu bölüm oğlu tarafından temize çekilmiştir. İbn Âbidînzâde, Ahmed Cevdet Paşa’nın ısrarı üzerine bu bölümü tamamlamak amacıyla Ḳurretü ʿuyûni’l-aḫyâr li-tekmileti Reddi’l-muḥtâr adıyla bir tekmile (Bulak 1299, 1326; Kahire 1307, 1321, 1386/1966; İstanbul 1293), Abdülkādir b. Mustafa er-Râfiî de esere Taḥrîrü’l-muḫtâr li-Reddi’l-muḥtâr (Taḳrîrâtü’r-Râfiʿî, Kahire 1323) adlı bir ta‘lîkāt yazmıştır. Ahmed Mehdî el-Hıdr, modern hukuk sistematiğini de göz önüne alıp Reddü’l-muḥtâr’ın bir konu fihristini yapmış (Fihrisü İbn ʿÂbidîn, baskı yeri yok, 1962), Ahmet Özel ile Yahya Semiz, Reddü’l-muḥtâr yanında müellifin el-ʿUḳūdü’d-dürriyye ve Mecmûʿatü’r-resâʾil’ini esas alarak İbn Âbidin’in Kaynakları adıyla bir mezuniyet tezi hazırlamışlardır (1977, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi). Ayrıca Küveyt Evkaf Bakanlığı Reddü’l-muḥtâr’ın Bulak 1272 baskısından hareketle bir konu indeksi yayımlamıştır (Fihrisü Ḥâşiyeti İbn ʿÂbidîn, Küveyt 1406/1986).

2. el-ʿUḳūdü’d-dürriyye fî tenḳīḥi’l-Fetâva’l-Ḥâmidiyye. Hâmid b. Ali el-İmâdî ed-Dımaşkī’ye (ö. 1171/1757) ait eserin yeniden düzenlenmiş şeklidir. İbn Âbidîn, Hâmid Efendi’nin Şam müftülüğü sırasında verdiği fetvaları ihtiva eden bu eserin en güvenilir kitaplardan biri olduğunu, ancak tertibinin güzel olmaması, tekrarların bulunması ve çok bilinen meselelere de yer verilmesi gibi sebeplerle eseri kısaltıp yeniden düzenlediğini belirtmektedir. Serkîs ve Brockelmann’ın bu eseri Hâmid b. Muhammed el-Konevî’ye (ö. 985/1577) nisbet etmeleri (Muʿcem, I, 739; GAL Suppl., II, 644-645) doğru değildir. el-ʿUḳūdü’d-dürriyye birkaç defa basılmıştır (I-II, Bulak 1300; Kahire 1310).

3. Nesemâtü’l-esḥâr. Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin (ö. 710/1310) fıkıh usulüne dair Menârü’l-envâr adlı eserine Haskefî’nin İfâḍatü’l-envâr adıyla yazdığı şerhin hâşiyesidir (İstanbul 1300; Kahire 1328, 1399/1979).

4. Minḥatü’l-ḫâliḳ ʿale’l-Baḥri’r-râʾiḳ. Yine Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin fıkha dair Kenzü’d-deḳāʾiḳ adlı eserine Zeynüddin İbn Nüceym’in el-Baḥrü’r-râʾiḳ adıyla yazdığı şerhin hâşiyesi olup bu şerhin kenarında basılmıştır (I-VIII, Kahire 1311; I-IX, nşr. Zekeriyyâ Umayrât, Beyrut 1418/1997).

5. Nüzhetü’n-nevâẓır ʿale’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. Zeynüddin İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir’inin hâşiyesi olan eser, İbn Âbidîn’in talebesi Muhammed b. Hasan el-Baytâr tarafından hocasının kitap üzerindeki notlarının derlenmesiyle meydana getirilmiştir. Kitap Muhammed Mutî‘ el-Hâfız tarafından el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir ile birlikte neşredilmiştir (Dımaşk 1403/1983, 1406).

6. Mecmûʿatü resâʾili İbn ʿÂbidîn. Müellifin çeşitli konularla ilgili otuz iki risâlesini ihtiva etmektedir (I-II, İstanbul 1325). Bu risâleler ayrı ayrı olarak 1301 ve 1302 yıllarında Dımaşk’ta yayımlandığı gibi (Serkîs, I, 151-154) ʿUḳūdü resmi’l-müftî (İstanbul 1287, müellifin şerhiyle birlikte) ve el-Fevâʾidü’l-ʿacîbe fî iʿrâbi’l-kelimâti’l-ġarîbe (Mekke 1301; nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Beyrut 1410/1990) adlı risâlelerin başka baskıları da yapılmıştır.

7. ʿUḳūdü’l-leʾâlî fi’l-esânîdi’l-ʿavâlî. Hocası Muhammed Şâkir’in isnadlarına ve icâzet aldığı hocalarının biyografilerine dairdir (İstanbul 1287; Dımaşk 1302).

İbn Âbidîn’in diğer eserleri şunlardır: Ḥâşiyetü’l-Beyżâvî, Ḥâşiyetü’l-Muṭavvel, Ḥâşiyetü’l-Mülteḳā, Ḥâşiyetü’n-Nehri’l-fâʾiḳ, Şerḥu Nüzheti’l-ḥisâb, Ẕeylü Silki’d-dürer, Şerḥu’l-Kâfî fi’l-ʿarûż ve’l-ḳavâfî, Naẓmü Kenzi’d-deḳāʾiḳ, Fetḥu rabbi’l-erbâb ʿalâ Lübbi’l-elbâb bi-şerḥi Nübẕeti’l-iʿrâb, ed-Dürerü’l-muḍıyye fî şerḥi naẓmi’l-Ebḥuri’ş-şiʿriyye, Refʿu’l-enẓâr ʿammâ evredehü’l-Ḥalebî ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr, Fetâvâ (son dört eserin yazma nüshaları için bk. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir [nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız], neşredenin girişi, s. 26).

Muhammed Abdüllatîf Sâlih el-Ferfûr, Câmiatü’l-Ezher külliyyetü’ş-şerîa ve’l-kānûn’da İbn ʿÂbidîn ve es̱eruhû fi’l-fıḳh (I-III, 1978) adıyla bir doktora çalışması yapmışsa da eser henüz basılmamıştır. Tilman Nagel de İbn Âbidîn’in görüşlerinden hareketle, İslâm modernizminin temellerinin Sünnî düşünce geleneğinde mevcut olduğunu bir makalesinde ele almıştır (“Autochthone Wurzeln des Islamischen Modernismus Bemerkungen zum Werk des Damaszeners Ibn ʿĀbidīn [1784-1836]”, ZDMG, CXLVI/1, 1996, s. 92-111).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Nüceym, el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir (nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız), Dımaşk 1403/1983, neşredenin girişi, s. 21-27.

İbn Âbidînzâde, Ḳurretü ʿuyûni’l-aḫyâr, Kahire 1321, I, 5-10.

Mehmed Zihni, Kitâbü’t-Terâcim, İstanbul 1304, s. 90-91.

Serkîs, Muʿcem, I, 150-154, 265, 739; II, 1979-1980.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 264, 428, 434, 644-645, 773-774.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VI, 267.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IX, 77.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 839-841, 869-870.

Abdürrezzâk el-Baytâr, Ḥilyetü’l-beşer fî târîḫi’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer (nşr. M. Behcet el-Baytâr), Dımaşk 1382/1963, III, 1230-1239.

Halîl Merdem Bek, Aʿyânü’l-ḳarni’s̱-s̱âlis ʿaşer fi’l-fikr ve’s-siyâse ve’l-ictimâʿ, Beyrut 1977, s. 36-39.

Maʿa’l-Mektebe, s. 364.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 145-149.

M. Mutî‘ el-Hâfız – Nizâr Abâza, ʿUlemâʾü Dımaşḳ fi’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer el-hicrî, Dımaşk 1412/1991, I, 406-430.

M. Cemîl eş-Şattî, Aʿyânü Dımaşḳ, Dımaşk 1414/1994, s. 252-255.

Ahmed Fâiz el-Hımsî, “el-ʿUẓamâʾü’lleẕîne düfinû fî Dımaşḳ ev mâtû fîhâ”, el-Ḥavliyyâtü’l-es̱eriyyetü’l-ʿArabiyyetü’s-Sûriyye, XXXV, Dımaşk 1985, s. 355.

Kenneth M. Cuno, “Was the Land of Ottoman Syria Miri or Milk? An Examination of Juridical Differences within the Hanafi School”, St.I, LXXXI/1 (1995), s. 137-142.

Abdülemîr Selîm, “İbn ʿÂbidîn”, DMBİ, IV, 168.

[ed.], “Ibn ʿĀbidīn”, EI² (İng.), III, 695.