İBN ALLÂN

20 Safer 996’da (20 Ocak 1588) Mekke’de dünyaya geldi. 980 (1572) yılı civarında doğduğu da söylenmiştir. Bekrî ve Sıddîkī nisbeleriyle anılması Hz. Ebû Bekir’in soyundan gelmesiyle ilgili olup Mekke’nin birçok âlim yetiştiren köklü bir ailesine mensubiyetinden dolayı Mekkî nisbesiyle de zikredilmiştir. Muhibbî, onun dördüncü dedesi Abdülmelik b. Ali’yi VIII. (XIV.) yüzyılın müceddidi kabul eder (Ḫulâṣatü’l-es̱er, IV, 184). Anne tarafından soyu Hasan b. Ali b. Ebû Tâlib’e dayanır. Ömrünü Mekke’de geçiren İbn Allân, Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra Abdürrahîm b. Hassân el-Hanefî’den nahiv, Abdülmelik el-İsâmî’den belâgat, amcası Ahmed b. İbrâhim’den hadis, fıkıh ve tasavvuf öğrendi. Hasan b. Muhammed ed-Dımaşkī, Mısır muhaddisi diye tanınan Muhammed Hicâzî eş-Şa‘râvî gibi âlimlerden başta Ṣaḥîḥ-i Buḫârî olmak üzere hadis kitaplarını icâzet yoluyla aldı. Hadis rivayet ve dirayet ilmi yanında kıraat, nahiv, belâgat, tasavvuf, tarih, fıkıh ve edebiyata nüfuzu ile de tanındı. On sekiz yaşında ders okutmaya, yirmi dört yaşında fetva vermeye başladı. Kâbe revaklarında verdiği derslerle şöhreti yayıldı. Cava ve Yemen’den gelen talebelerine Ṣaḥîḥ-i Buḫârî okuttu. Muhammed Hasan b. Ali el-Uceymî, Fazl b. Abdullah et-Taberî, Ahmed el-Esedî gibi âlimler onun talebelerinden bazılarıdır. Geçimini kitap istinsahı ve kitap ticaretiyle sağlayan ve döneminin Süyûtî’si olarak anılan İbn Allân 11 Zilhicce 1057’de (7 Ocak 1648) Mekke’de vefat etti ve İbn Hacer el-Mekkî’nin kabri yakınına defnedildi. Ölüm tarihi 1058 olarak da zikredilmiştir.

Eserleri. Kaynaklarda İbn Allân’ın eserlerinin sayısı hakkında farklı bilgiler bulunmaktaysa da Hâlid el-Hâlidî onun doksan bir eserini tesbit etmiştir.

A) Tefsir. 1. Żiyâʾü’s-sebîl ilâ meʿâni’t-Tenzîl (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1875/1-2).

2. Refʿu’l-iltibâs bi-beyâni iştirâki meʿâni’l-Fâtiḥati ve sûreti’n-Nâs (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2430, vr. 226-232).

3. Refʿu’l-iştibâh. Neml sûresinin 65. âyetinin i‘rabıyla ilgili olan eserin bir nüshası Medine’de Mektebetü’l-Mahmûdiyye’de kayıtlıdır (Mecmua, nr. 100).

B) Hadis. 1. Delîlü’l-fâliḥîn li-ṭuruḳı Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn. Nevevî’nin Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn adlı eserinin şerhi olup Mahmûd Hasan Rebî‘ tarafından neşredilmiştir (I-IV, Kahire 1347, 1385/1966, 1971, 1977, 1987; ayrıca bk. RİYÂZÜ’s-SÂLİHÎN).

2. el-Fütûḥâtü’r-rabbâniyye ʿale’l-Eẕkâri’n-Neveviyye. Nevevî’nin el-Eẕkâr’ının yedi cilt hacmindeki şerhidir (Kahire 1323, 1348, 1351/1933; Malta 1331; İstanbul 1375/1955).

3. Refʿu’l-ḫaṣâʾiṣ ʿan ṭullâbi’l-ḫaṣâʾiṣ. Müellifin Fetḥu’l-ḳarîbi’l-mücîb fî naẓmi ḫaṣâʾiṣi’l-ḥabîb adlı manzumesinin şerhi olup Süleymaniye (Lâleli, nr. 583; Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 209), İstanbul Üniversitesi (nr. 892), Çorum İl Halk (nr. 2087), Princeton Üniversitesi (Garrett, nr. 649) ve Ezher (nr. 716) kütüphanelerinde nüshaları vardır.

4. el-Vechü’ṣ-ṣabîḥ fî ḫatmi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ. Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inin son hadisinin şerhinden ibarettir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2431, vr. 243-248).

5. Tercümetü’l-Buḫârî. Bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (nr. 8995) bulunmakta olup Aḫlâḳu’l-Buḫârî adıyla Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlı olan kitabın da aynı eser olabileceği belirtilmiştir (M. Habîb el-Hîle, s. 329).

6. el-Ḳavlü’l-ḥaḳ ve’n-naḳlü’ṣ-ṣarîḥ bi-cevâzi en yüderrise fî cevfi’l-Kâʿbe el-ḥadîs̱e’ṣ-ṣaḥîḥ. Kâbe’nin yanında Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ini okutması sebebiyle müellife yöneltilen tenkitlere verilen cevaptan ibaret olup bir nüshası Medine’de el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye’dedir (Mecmû‘, nr. 1645).

C) Akaid. 1. Bedîʿu(Bedâʾiʿu)’l-meʿânî fî şerḥi ʿaḳīdeti (ḳaṣîdeti)’ş-Şeybânî. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi ile (nr. 2619) Bağdat Hazâinü’l-evkāf’ta (nr. 4811/2) nüshaları mevcuttur.

2. el-ʿİḳdü’l-ferîd fî taḥḳīḳi’t-tevḥîd. Eserin bir nüshası Cakarta Millî Kütüphanesi’ndedir (nr. DCLI).

3. Fetḥu’l-vâḥid vaḥde fî ḥükmi’l-ḳāʾil li’l-vücûdi bi’l-viḥde. Bu eserin de bir nüshası Cakarta Millî Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. CXIX).

4. Ġavṣü’l-biḥâri’z-zâḫire. Gazzâlî’nin ed-Dürretü’l-fâḫire adlı eserinin şerhidir (DİA, X, 32).

D) Ahlâk-Tasavvuf. 1. el-Mevâhibü’l-fetḥiyye ʿale’ṭ-Ṭarîḳati’l-Muḥammediyye. Birgivî’nin eserinin şerhi olup Süleymaniye (Harput, nr. 15; Kılıç Ali Paşa, nr. 602, 603; İsmihan Sultan, nr. 287 [eksik]; Lâleli, nr. 1410; Süleymaniye, nr. 713; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 688; Yozgat, nr. 459, 827; Fâtih, nr. 2691, 2692, 2693; Hacı Mahmud Efendi, nr. 1673), Millet (Feyzullah Efendi, nr. 1251, 1252), Beyazıt Devlet (Bayezid, nr. 1474, 1475, 1476; Veliyyüddin Efendi, nr. 1945, 1946), Âtıf Efendi (nr. 1425) ve Kayseri Râşid Efendi (nr. 168) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır.

2. et-Telaṭṭuf fi’l-vüṣûl ile’t-Taʿarruf. İbn Hacer el-Heytemî’nin et-Taʿarruf fi’l-aṣleyn ve’t-taṣavvuf adlı eserinin şerhi olup ilk doksan altı sayfası Mekke’de (1330/1912), geri kalan kısmı (s. 97-144) Kahire’de (1354/1936) yayımlanmıştır.

E) Arap Dili. 1. Ḥadâʾiḳu’l-elbâb fî ʿilmi ḳavâʿidi’l-iʿrâb. Bir nüshası Medine’de el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye’de kayıtlıdır (nr. 100).

2. Fetḥu’l-kerîmi’l-vehhâb fî şerḥi naẓmi ḳavâʿidi’l-iʿrâb (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 8924).

3. el-Muḳarreb fî maʿrifeti mâ fi’l-Ḳurʾân mine’l-muʿarreb. Bir nüshası Medine’de el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye’de (nr. 100) bulunmaktadır.

4. Dâʿi’l-felâḥ li-muḫbeyâti’l-İḳtirâḥ. Süyûtî’nin el-İḳtirâḥ fî uṣûli ʿilmi’n-naḥv adlı eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3264, Esad Efendi, nr. 3064; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1117).

5. Ḥüsnü’l-ʿibâre fî naẓmi risâleti’l-istiʿâre. Câmiatü İmâm Muhammed b. Suûd Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur (Mecmua, nr. 1296, vr. 54-57).

6. Laṭîfü’r-remz (rumûz) ve’l-işâre ilâ ḫabâyâ zevâyâ Ḥüsni’l-ʿibâre. Bir önceki manzum eserin şerhi olup Süleymaniye (Lâleli, nr. 2998) ve Princeton Üniversitesi (Garrett, nr. 59) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır.

7. ez-Zehru ve’l-ʿudde fî şerḥi’l-Bürde. Bûsîrî’nin meşhur kasidesinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Servili, nr. 144).

8. el-Mineḥu’l-eḥadiyye bi-taḳrîbi meʿâni’l-Hemziyye. Yine Bûsîrî’ye ait el-Ḳaṣîdetü’l-hemziyye’nin şerhi olan eserin bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ndedir (Bayezid, nr. 3545).

9. en-Nefeḥâtü’l-ʿanberiyye fî medḥi (mevlidi) ḫayri’l-beriyye (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 1087).

10. Fetḥu rabbi’l-beriyye bi-taḫmîsi’l-ḳaṣîdeti’l-hemziyye. Bir nüshası Mekke’de Câmiatü Melik Abdilazîz’de kayıtlıdır (nr. 239/8).

11. İtḥâfü (ifâdetü)’l-fâżıl bi’l-fiʿli’l-mebniyyi li-ġayri’l-fâʿil. Meçhul sîgasıyla kullanılan fiilleri ihtiva eden ve alfabetik olarak düzenlenen eserin çeşitli baskıları yapılmıştır (Dımaşk 1348/1929; nşr. Yüsrî Abdülganî Abdullah, Beyrut 1987).

12. Taḫmîsü ḳaṣîdeti Ebî Medyen (Kahire 1305).

F) Diğer Eserleri. 1. Mevridü’ṣ-ṣafâ fî mevlidi’l-Muṣṭafâ. Hz. Peygamber’in doğumuyla ilgili rivayetleri ele alan eserin Süleymaniye (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 1143, vr. 46-74) ve Kayseri Râşid Efendi (nr. 364) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır.

2. İtḥâfü ehli’l-İslâm ve’l-îmân bi-beyâni enne’l-Muṣṭafâ lâ yaḫlû ʿanhü zamân (DİA, XVI, 280).

3. eṭ-Ṭayfü’ṭ-ṭâʾif bi-fażli’ṭ-Ṭâʾif (bi-târîḫi Vec ve’ṭ-Ṭâʾif). Tâif’in özellikleri, İbn Abbas ve Muhammed b. Hanefiyye’nin menkıbeleri gibi konuları ihtiva etmektedir. Eserin Câmiatü Melik Suûd Kütüphanesi’ndeki nüshasına (nr. 4850) dayanılarak Ebû Abdurrahman b. Akīl ez-Zâhirî ve Yahyâ Mahmûd Saadî tarafından başlatılan neşir çalışmaları halen devam etmektedir (Sâlih Süleyman, IV/4, s. 551-553).

4. Buġyetü’ẓ-ẓurefâʾ fî maʿrifeti’r-rudefâʾ. Hz. Peygamber’in terkisine aldığı kırktan fazla sahâbîye dair bir eserdir (Tire İlçe Halk Ktp., Necip Paşa Vakfı, nr. 283).

5. el-Minne fî beyâni baʿżı muvâfaḳāti’l-Kitâb ve’s-Sünne. Müellifin, daha sonra nâzil olan âyetlerin veya Resûl-i Ekrem’in beyanlarının görüşlerini teyit ettiği sahâbîlere dair Muvâfaḳātü cemʿ min aṣḥâbihî li-âyât Ḳurʾâniyye ve âs̱âri’n-nebeviyye (itḥâfü’s̱-s̱iḳāt fi’l-muvâfaḳāt) adlı manzum eserine kendisinin yazdığı şerhtir (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 86).

6. Ḳurretü’l-ʿayn min ḥadîs̱i istemtiʿû min hâẕe’l-beyt feḳad hüdime merreteyn (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 364).

7. İnbâʾü müʾeyyedi’l-celîl murâd bi-binâʾi beyti’l-vehhâbi’l-cevâd (Feżâʾilü Mekke). 1039 (1630) yılında sel yüzünden Kâbe’nin harap oluşunu ve yeniden inşasını anlatan eser üzerinde Hâlid Hamd el-Hâlidî yüksek lisans çalışması yapmıştır (1407/1987 [Riyad], Câmiatü Melik Suûd).

8. Fetḥu’l-ḳadîr fi’l-aʿmâli’lletî yaḥtâcü ileyhâ men ḥaṣale lehû bi’l-mülk ʿale’l-beyti velâyete’t-taʿmîr (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 364).

9. Tenbîhü ẕevi’n-nühâ ve’l-ḥicr ʿalâ feżâʾili aʿmâli’l-ḥicr (Âtıf Efendi Ktp., nr. 2813).

10. el-ʿAlemü’l-müfred fî fażli’l-Ḥaceri’l-esved. Âtıf Efendi (nr. 2813), Kayseri Râşid Efendi (nr. 364) kütüphanelerinin yanı sıra Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (nr. 3184) ve Medine’de el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye’de (nr. 1645) nüshaları mevcuttur.

11. Viṣâlü’l-muraḳḳam fî Dâri’l-Erḳam (Âtıf Efendi Ktp., nr. 2813).

12. en-Nebeʾü’l-ʿaẓîm (Mektebetü Mekketi’l-Mükerreme, nr. 1205).

13. Ḳalâʾidü’l-cümân fî naẓmi ʿavâmili ʿâlimi Cürcân. Bu eserle şerhinin bir nüshası Medine’de el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye’de (nr. 100) bulunmaktadır.

14. Risâle fî sekerâti’l-mevt (Bağdat Dârü’l-evkāfi’l-âmme, nr. 7071/16).

15. er-Risâletü’n-nâfiʿa (Bağdat Dârü’l-evkāfi’l-âmme, nr. 2415/3).

16. el-Beyân ve’l-iʿlâm fî tevcîhi farîżati ʿimâreti’s-sâḳıt mine’l-beyti li-sulṭâni’l-İslâm (Medine el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye, nr. 1645/3).

17. Ḥüsnü’n-nebeʾ fî fażli mescidi Ḳubâ. Kubâ Mescidi hakkında daha önce Zehrü’r-rubâ adıyla bir eser kaleme alan İbn Allân, bu çalışmasında İbrâhim b. Abdullah el-Vessâbî el-Yemenî’nin Cevâhirü’l-enbâʾ fî fażli mescidi Ḳubâ adlı eserini ihtisar etmiştir. Ḥüsnü’n-nebeʾin bir nüshası Hindistan’da Râmpûr Rızâ Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 3630).

18. Şerḥu menseki’n-Nevevî (Fetḥu’l-fettâḥ fî şerḥi’l-Îżâḥ). Nevevî’nin el-Îżâḥ fi’l-menâsik adlı eserinin şerhidir (Câmiatü Melik Suûd Ktp., nr. 1302).

19. Îḳādü’l-meṣâbîḥ li-meşrûʿiyyeti ittiḫâẕi’l-meṣâbîḥ (Princeton Üniversitesi Ktp., Garrett, nr. 2010).

20. Tuḥfetü ẕevi’l-idrâk fi’l-menʿ mine’t-tünbâk. Müellif bu eserine Tenbîhü ẕevi’l-idrâk bi-ḥürmeti tenâvüli’t-tünbâk adıyla bir muhtasar yazmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 486).

Kaynaklarda İbn Allân’a nisbet edilen diğer bazı eserler de şunlardır: el-Beyân ve nihâyetü’t-tibyân fî târîḫi Âli ʿOs̱mân, el-Menhelü’l-ʿaẕbü’l-müfred fi’l-fetḥi’l-ʿOs̱mânî li-Mıṣr ve men vellâ niyâbete ẕâlike’l-beled, İʿlâmü’l-iḫvân bi-taḥrîmi’d-duḫân, el-Fetḥu’l-müstecâd li-Baġdâd, en-Nefeḥâtü’l-erîce fî müteʿalliḳāti beyti ümmi’l-müʾminîn Ḫadîce, Dürerü’l-ḳalâʾid fîmâ yeteʿallaḳu bi-zemzem ve siḳāyeti’l-ʿAbbâs mine’l-fevâʾid (eserleri için ayrıca bk. M. Habîb el-Hîle, s. 316-330).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Allân, Ḥüsnü’l-ʿibâre, Câmiatü İmam Muhammed b. Suûd Ktp., nr. 1296, vr. 54-57.

a.mlf., Ġavṣü’l-biḥâri’z-zâḫire, Mektebetü Cakarta, nr. 32, vr. 2^a.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 6, 306-307, 486; II, 959, 1119, 1287.

Ali et-Taberî, el-Ercü’l-miskî fi’t-târîḫi’l-Mekkî (haz. Muhammed Sâlih et-Tâsân, doktora tezi, 1975, University of Edinburgh), II, 226.

Muhammed b. Ali et-Taberî, İtḥâfü fużalâʾi’z-zamân, Câmiatü Melik Suûd Ktp., nr. 224, II, 100.

Muhammed Hasan el-Uceymî, Ḫabâye’z-zevâyâ, Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî, Dihlevî, nr. 7, vr. 356-358.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, I, 157; IV, 184-189, 256.

Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, el-Muḫtaṣar min Kitâbi Neşri’n-nevr, Mekke 1292, I, 7, 85; II, 207, 228, 412-416, 447, 464-471.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 283-284.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 15, 82, 100, 102, 128, 189, 207, 208, 247; II, 169, 170, 248, 575, 594, 605, 647, 663, 665.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 252, 277, 505.

Brockelmann, GAL, II, 512-513.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VI, 187.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 54-55.

Hâlid el-Hâlidî, Enbâʾü’l-Müeyyedi’l-Celîl Murâd bi-binâʾi beyti’l-vehhâbi’l-cevâd (yüksek lisans tezi, 1986, Câmiatü Melik Suûd), s. 31-56, 58-78.

M. Habîb el-Hîle, et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 314-330.

Bender b. Muhammed b. Reşîd el-Hemezânî, el-Menhecü’t-târîḫî li-müʾerrihî Mekkete’l-mükerreme fi’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer el-hicrî, Riyad 1418/1997, s. 115-146, 521-542.

Sâlih b. Süleyman el-Haccî, “eṭ-Ṭayfü’t-tâʾif bi-fażli’ṭ-Ṭâʾif li’bn ʿAllân”, ʿÂlemü’l-kütüb, IV/4, Riyad 1404/1984, s. 551-553.

Mehdî Selmâsî, “İbn ʿAllân”, DMBİ, IV, 325-326.