İBN AMMÂR el-CEZÂİRÎ

Hayatının ilk yılları hakkında bilgi yoktur. Talebesi Ahmed el-Gazzâl el-Mağribî’nin hocası için yazdığı kasidenin bir beytinde ilim ve dinde babasını örnek aldığını belirtmesinden (kaside için bk. Hifnâvî, II, 324-325) ve Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ini dayısı Muhammed b. Seyyid el-Mâlikî’den okuduğunun kaydedilmesinden onun ilim ehli bir aile muhitinde yetiştiği anlaşılmaktadır. Ebû Hafs Ömer b. Akīl el-Hüseynî’den hadis, Hifnî’den fıkıh dersleri alan İbn Ammâr, Ebû Abdullah Muhammed Münevver et-Tilimsânî’den Şâzeliyye tarikatının âdâbını öğrendi ve Abdülvehhâb el-Afîfî’den temel tasavvufî bilgiler aldı. 1166 (1753) yılında hacca gitti ve Mekke’de mücâvir olarak kaldı. On iki yıl kadar süren bu ikameti sırasında 1172’de (1758-59) Mısır’ı ziyaret etti. Cezayir’e döndükten sonra fıkıh, hadis ve tefsir dersleri verdi. 1181’de (1767) tayin edildiği Cezayir müftülüğü görevini kısa bir azil dönemiyle birlikte 1184 (1770) yılına kadar sürdürdü. Hüseyin el-Versîlânî, Ebû Re’s el-Muaskerî ve İbrâhim b. Abdullah es-Seyyâle et-Tilimsânî onun talebelerinden bazılarıdır.

1195’te (1781) yerleşmek üzere gittiği Tunus’ta uzun süre kalmadan geri döndü. Ömrünün kalan kısmını Mekke ve Medine’de geçirmek üzere ikinci defa Hicaz’a gitti. Bundan sonraki hayatı bilinmeyen İbn Ammâr’ın vefat tarihi kesin olarak tesbit edilememekteyse de talebesi İbrâhim b. Abdullah es-Seyyâle’de bulunan el-Münteḫab’ındaki icâzet kaydının 1204 (1790) tarihini taşıması (Abdülhay el-Kettânî, I, 122), diğer bir öğrencisi olan Muhammed Halîl el-Murâdî’nin icâzetinin 1205’te (1791) verilmesi onun bu yıllarda hayatta olduğunu göstermektedir (Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, II, 236).

Döneminin önde gelen âlimleri arasında sayılan İbn Ammâr manzum ve mensur eserler vermiştir. Feth b. Hâkān el-Kaysî, İbn Zümrek, Şakrâtisî, Harîrî gibi önemli edip ve şairleri örnek aldığı, özellikle mevlid ve ilâhi tarzında başarılı örnekler verdiği, bunların günümüzde Cezayir’deki dinî törenlerde okunduğu belirtilmektedir.

Eserleri. 1. Niḥletü’l-lebîb bi-aḫbâri’r-riḥle ile’l-ḥabîb. er-Riḥletü’l-Ḥicâziyye diye de anılan eser (Brockelmann, II, 689) müellifin Hicaz’a yaptığı birinci yolculuğun ardından telif edilmiş olup mukaddime, garaz (maksat) ve hâtime olmak üzere üç bölümden meydana gelmektedir. Müellif, eserin basılmış olan mukaddime kısmında (Cezayir 1320/1902) Hz. Peygamber ve Haremeyn’e olan sevgisini konuyla ilgili âyet ve hadisleri derleyip yorumlamak suretiyle ifade etmiş, mevlid-i nebî münasebetiyle yapılan törenleri bu törenlerde okunan mevlid, ilâhi ve kasidelerden örnekler vererek anlatmış, Cezayir halkına mahsus bazı âdet ve gelenekler hakkında bilgiler vermiştir (Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Ebḥâs̱ ve ârâʾ fî târîḫi’l-Cezâʾir, I, 183). Halen kayıp olan ikinci kısımda Cezayir’den başlayan yolculuk anlatılmış, yine elde bulunmayan sonuç bölümünde bu seyahatin değerlendirilmesi yapılmıştır (Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, II, 406). Muhammed Hâc Sâdık, İbn Ammâr’ın bu eserinde mevlidle ilgili olarak verdiği bilgiler konusunda bir inceleme yapmıştır (“Le Mawlid, d’après le Mufti, poète d’Alger Ibn ʿAmmar”, Mélanges Louis Massignon, Damascus 1957, II, 270-292).

2. el-Îcâze li-Muḥammed Ḫalîl el-Murâdî. Dönemin Şam müftüsü Muhammed Halîl el-Murâdî’ye 1205’te (1791) verilen ve İbn Ammâr’ın bazı hocalarının adını kaydetmesi bakımından ayrıca önemli olduğu söylenen bu icâzetnâmenin metni Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah tarafından yayımlanmıştır (es̱-S̱eḳāfe, [Cezayir 1978], sy. 45).

3. Risâle fî mesʾeleti vaḳf. İsmâil et-Temîmî’nin el-Mineḥu’l-ilâhiyye adlı eseriyle birlikte basılmıştır (Tunus, ts.).

4. Livâʾü’n-naṣr fî fużalâʾi (ʿulemâʾi)’l-ʿaṣr. Feth b. Hâkān el-Kaysî’nin (ö. 529/1135 [?]) Ḳalâʾidü’l-ʿiḳyân’ı örnek alınarak hazırlanan eser, müellifin kendi döneminden iki asır öncesine kadar edebiyata ilgi duyan Endülüslü emîr, vali, kumandan ve vezirlerle edip ve şairlerin biyografilerini ihtiva etmektedir (Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, II, 243).

5. Münteḫabü’l-esânîd (Maḳālîdü’l-esânîd). Müellifin hocaları ile onlardan okuduğu kitapların adlarını ve rivayet tariklerini ihtiva eder. İbn Ammâr’ın Tunuslu talebesi İbrâhim b. Abdullah es-Seyyâle tarafından 1203’te (1789) iki cüz halinde derlenmiştir. Kettânî, üzerinde bu öğrencisine verilen 1204 (1790) tarihli icâzet kaydının yer aldığı bir nüshanın kendisinde bulunduğunu bildirmektedir (Fihrisü’l-fehâris, II, 590).

İbn Ammâr’ın ayrıca bir divanının olduğu, aralarında Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inin de bulunduğu bazı kitaplara hâşiyeler yazdığı, diğer müelliflere ait eserlere takrizler kaleme aldığı ve değişik konularda küçük hacimli risâleler telif ettiği kaydedilmektedir (Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, II, 240-241).

BİBLİYOGRAFYA

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1354.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 689.

Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 178.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, II, 27.

Âdil Nüveyhiz, Muʿcemü aʿlâmi’l-Cezâʾir, Beyrut 1400/1980, s. 97.

Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, Cezayir 1401/1981, I, 273, 284, 356, 438, 460; II, 233-246, ayrıca bk. İndeks.

a.mlf., Ebḥâs̱ ve ârâʾ fî târîḫi’l-Cezâʾir, Beyrut 1990, I, 25, 183-185, 228, 235.

Hifnâvî, Taʿrîfü’l-ḫalef bi’r-ricâli’s-selef, Tunus 1402/1982, II, 89, 324-325.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 121-122, 233; II, 590, 1137.

M. Hadj-Sadok, “Ibn ʿAmmār”, EI² (İng.), III, 705.

Ferâmerz Hâc Menûçihrî, “İbn ʿAmmâr”, DMBİ, IV, 338-339.