İBN ARAFE

27 Receb 716 (15 Ekim 1316) tarihinde Tunus şehrinde doğdu. Araplaşmış Berberî kabilesi Vergamme’ye mensuptur. İlk eğitimini babasından ve Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d el-Ensârî’den aldı. Daha sonra Tunus Kadısı İbn Abdüsselâm el-Hevvârî’den tefsir, fıkıh ve usûl-i fıkıh, muhaddis Vâdîâşî’den hadis, Ebû Abdullah Muhammed el-Âbüllî ve Ebû Abdullah İbnü’l-Habbâb’dan aklî ilimleri okudu. Ayrıca İbn Selâme, İbn Hârûn el-Kinânî, Ömer b. Kaddâh, İbnü’l-Cebbâb, İbn Enderâs gibi âlimlerden İslâmî ilimlerle nahiv, beyân, mantık, aritmetik ve tıp gibi alanlarda öğrenim gördü. İlim tahsili için Tilimsân ve Trablus şehirlerine gitti.

İbn Arafe fıkıh, usûl-i fıkıh, tefsir, kıraat, hadis ve kelâm sahalarındaki bilgisiyle, VIII. (XIV.) yüzyılın ortalarında baş gösteren veba salgınında hayatlarını kaybeden İbn Abdüsselâm, Vâdîâşî ve İbnü’l-Habbâb gibi ilim adamlarının bıraktığı boşluğu doldurdu. 750 (1349) yılında Zeytûne Camii’nin imamlığına ve 772’de (1370) hatipliğine getirildi; bir yıl sonra da başmüftülükle görevlendirildi. 792 (1390) yılında hacca gitti. Hac yolculuğu sırasında bir süre kaldığı Mısır’da Sultan Berkuk’la görüştü.

Kendisine yapılan kadılık görevi tekliflerini geri çeviren İbn Arafe, başta Zeytûne Camii ve Tevfîk Medresesi olmak üzere çeşitli eğitim kurumlarında özellikle tefsir ve fıkıh dersleri verdi; şöhreti Tunus dışında da yayılınca çeşitli bölgelerden birçok kişi fetva sormak ve ders almak üzere yanına gelmeye başladı. İbnü’l-Cezerî, İbn Hacer el-Askalânî, İbn Nâcî, Mecârî, Burzülî, Ebû Hâmid İbn Zahîre, Übbî, İbn Merzûk el-Hafîd, Burhâneddin İbn Ferhûn ve İbn Kunfüz onun en tanınmış talebeleridir. İbn Arafe 24 Cemâziyelâhir 803 (9 Şubat 1401) tarihinde Tunus’ta vefat etti ve Cilâz Kabristanı’nda Şerîf Hüseyin Türbesi yakınlarına defnedildi.

Kuzey Afrika’da Mâlikî mezhebinin önde gelen simalarından olan ve fetvaları, eserleri, talebeleri vasıtasıyla İslâm dünyasında ve özellikle Kuzey Afrika’da İslâmî tefekkürün gelişmesine önemli katkısı bulunan İbn Arafe itikadî konularda Eş‘ariyye’nin görüşlerini savunurdu. Zühd ve takvâ sahibi bir insan olup namaz ve ders halkası dışında halk içinde pek görünmezdi. Zaman zaman devlet görevlerine yapılan tayinler ve bazı ilmî meselelerle ilgili olarak görüşlerine başvurulması için aldığı davetler dışında devlet adamlarıyla da görüşmezdi. Hayır işleri ve köle âzadı için vakıflar kurmuş, başta talebeleri olmak üzere birçok kişiye maddî destek sağlamıştır.

Eserleri. 1. el-Muḫtaṣar fi’l-fıḳh (el-Muḫtaṣarü’l-kebîr, el-Muḫtaṣarü’l-fıḳhî). Mâlikî fıkhına dair olup İbn Arafe’nin şöhretini sağlayan en önemli eseridir. Beş büyük ciltten meydana gelen ve 772-786 (1370-1384) yılları arasında telif edilen eserin çeşitli yazma nüshaları mevcuttur (Fas Karaviyyîn Ktp., nr. 375, 376, 377; Merakeş, Hizânetü İbn Yûsuf, nr. 835-839). Eserin hacla ilgili bölümü Sa‘d Gurâb tarafından neşre hazırlanmıştır.

2. Ḥudûdü İbn ʿArafe (Kitâbü’l-Ḥudûd, el-Ḥudûdü’l-fıḳhiyye). el-Muḫtaṣar’daki fıkhî terimlere ait tariflerin derlenmesiyle meydana gelmiştir. Muhammed b. Kāsım er-Rassâ‘ tarafından yazılan el-Hidâyetü’l-kâfiyetü’ş-şâfiye li-beyâni ḥaḳāʾiḳi İbn ʿArafeti’l-vâfiye adlı şerhiyle birlikte yayımlanmıştır (Fas 1316; Tunus 1350/1931; Muhammediye 1412/1992; nşr. Muhammed Ebü’l-Ecfân, Beyrut 1993). Serkîs ve Brockelmann eseri Muhammed b. Ahmed b. Arafe ed-Desûkī’ye nisbet etmişlerdir (Muʿcem, I, 876; GAL Suppl., II, 737).

3. el-Muḫtaṣar fî uṣûli’l-fıḳh. Müellifin, İbnü’l-Hâcib’in el-Muḫtaṣar’ını tamamlamak amacıyla ve bilhassa Âmidî’nin el-İḥkâm’ından istifadeyle kaleme aldığı yaklaşık 500 sayfalık bir eser olup 799 (1397) yılında tamamlanmıştır.

4. Muḫtaṣarü’l-Ḥavfî fi’l-ferâʾiż. Ebü’l-Kāsım Ahmed b. Muhammed b. Halef el-Havfî’nin el-Ferâʾiż’inin yer yer ihtisar ve şerhedildiği bir eserdir.

5. el-Muḫtaṣarü’ş-şâmil fî uṣûli’d-dîn (el-Muḫtaṣar fi’t-tevḥîd, Muḫtaṣar fî ʿilmi’l-kelâm). Beyzâvî’nin Ṭavâliʿu’l-envâr’ının tertibiyle kelâm meselelerinin ele alındığı eser 27 Ramazan 789 (11 Ekim 1387) tarihinde tamamlanmıştır (Fas Karaviyyîn Ktp., nr. 742; Tunus el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 7895, 9498, 16509; eserin muhteva ve metoduyla ilgili bir değerlendirme için bk. Abdülmecîd Ömer en-Neccâr, s. 46-61). Kitabın imâmete dair son kısmını Sa‘d Gurâb neşretmiştir (Ḥavliyyâtü’l-Câmiʿati’t-Tûnisiyye, sy. 12 [Tunus 1975], s. 177-234).

6. el-Muḫtaṣar fi’l-manṭıḳ. 789 (1387) yılından önce tamamlanmış olup hacminin küçüklüğüne rağmen mantıkla ilgili çeşitli kurallar ve faydalı bilgiler ihtiva eden önemli bir eserdir. Sa‘d Gurâb tarafından Huncî’nin aynı konudaki el-Cümel’i ile beraber Risâletân fi’l-manṭıḳ adıyla yayımlanmıştır (Tunus 1976).

7. Tefsîru İbn ʿArafe. Müellifin tefsirle ilgili derslerinde talebeleri tarafından tutulan bazı notlardan ibarettir. Bunlardan en meşhuru Ebû Abdullah el-Übbî’ninki olup bir bölümünü Muhammed el-Mennâî Tunus’ta el-Külliyyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîa ve usûli’d-dîn’de doktora tezi olarak hazırlayıp neşretmiştir (Tunus 1987, 1990). Ebü’l-Abbas Ahmed el-Besîlî’nin rivayetinin çeşitli bölümleri ise Tunus’ta Külliyetü’l-âdâb ve’l-ulûmi’l-insâniyye’de Muhammed el-Ahvel (1983) ve Ahmed el-Buhârî eş-Şüteyvî (1987) tarafından lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır (İbn Arafe’nin yazma eserleri için bk. Brockelmann, GAL, I, 480; II, 319; Suppl., II, 347).

Sa‘d Gurâb, İbn Arafe’nin fetvalarını kendi eserlerinden ve özellikle Burzülî’nin en-Nevâzil’i ve Venşerîsî’nin el-Miʿyâr’ı gibi talebelerine ait koleksiyonlardan derleyerek neşre hazırlamıştır. Müellifin kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Mebsûṭ fi’l-fıḳh, Naẓmü Tekmileti’l-Ḳaṣîd (Ḳaṣd), Manẓûme fî ḳırâʾati Yaʿḳūb, Tüsâʿiyyât fi’l-ḥadîs̱, ʿUşâriyyât fi’l-ḥadîs̱.

BİBLİYOGRAFYA

Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ li’ẕ-Ẕehebî, Haydarâbâd 1376/1956 → Beyrut, ts. (Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî), s. 193.

İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, II, 331-333.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 243.

İbn Hacer, İnbâʾü’l-ġumr, IV, 336-338.

İbn Kunfüz, el-Vefeyât (nşr. Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1971, s. 379-380.

Mücârî, Bernâmec (nşr. M. Ebü’l-Ecfân), Beyrut 1982, s. 138-147.

Hatîb el-Cevherî, Nüzhetü’n-nüfûs ve’l-ebdân fî tevârîḫi’z-zamân (nşr. Hasan Habeşî), Kahire 1970, II, 127-128.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, IX, 240-242.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 229-230.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, II, 235-237.

Bedreddin el-Karâfî, Tevşîḥu’d-Dîbâc (nşr. Ahmed eş-Şüteyvî), Beyrut 1403/1983, s. 251-255.

İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ḥicâl, II, 280-283.

Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-İbtihâc, Trablus 1398/1989, II, 463-471.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 403, 438-439; II, 1140, 1246, 1582, 1626, 1867.

el-Ḥulelü’s-sündüsiyye, I, 561-577.

İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, III, 332.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, II, 255-256.

Pertsch, Gotha, II, 338.

Serkîs, Muʿcem, I, 876.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 227.

Brockelmann, GAL, I, 480; II, 319; Suppl., II, 347, 737.

Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 249-250.

Mahfûz, Terâcimü’l-müʾellifîn, III, 363-371.

M. Âbid el-Fâsî, Fihrisü maḫṭûṭâti Ḫizâneti’l-Ḳaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1399-1400/1979-80, I, 369-372, 442, 455; II, 372-373.

Abdülmecîd Ömer en-Neccâr, Fuṣûl fi’l-fikri’l-İslâmî bi’l-Maġrib, Beyrut 1992, s. 36-63, 107-139.

Saâd Ghrab, Ibn Arafa et le Malikisme au VIII^e/XIV^e siècle, Tunus 1992-93, I-II.

a.mlf., İbn ʿArafe ve’l-menzeʿu’l-ʿaḳlî, Tunus 1993.

Sıddîk b. Arabî, Fihrisü maḫṭûṭâti Ḫizâneti İbn Yûsuf bi-Merrâküş, Beyrut 1414/1994, s. 235-236.

R. H. Idris, “Ibn ʿArafe”, EI² (Fr.), III, 734.

Ali Refîî, “İbn ʿArafe”, DMBİ, IV, 284-285.