İBN ARRÂK, Muhammed b. Ali

878’de (1473) Dımaşk’ta doğdu. Bir Çerkez emîrinin oğludur (Taşköprizâde, s. 353). Bazı çağdaş kaynaklarda (Ziriklî, VI, 290; DMBİ, IV, 218) lakabı İbn Irâk şeklinde kaydedilmiştir. Ömer ed-Dârânî, İbrâhim el-Kudsî gibi hocalardan Kur’an ve tecvid, Zeynüddin el-Arafe adlı bir âlimden matematik dersleri alan İbn Arrâk, üç yıl yanında kaldığı Ömer es-Sayhûnî’den hat sanatını öğrendi. 895’te (1490) babası ölünce onun bazı işlerini takip etmek için Beyrut’a gitti. Burada Allah’ın velî kullarından olduğunu duyduğu Şeyh Muhammed er-Râiḳ ile tanıştı. Bu zat kendisine Beyrut’ta Şeyh Affân, Trablus’ta Şeyh Yâsir, Sayda’da Şeyh Ömer ile de görüşmesini tavsiye etti. Daha sonra Dımaşk’a dönerek avcılık, binicilik, satranç gibi sporlarla meşgul olmaya ve eğlencelerle dolu bir hayat sürmeye başladı. Bir süre sonra dinî hayata yönelen İbn Arrâk dinî ilimleri öğrenmeye girişti. 904 (1499) yılında Şâzelî şeyhi Ali b. Meymûn’a intisap etti. Ağır riyâzet ve mücâhedelerle dolu bir seyrüsülûk dönemi yaşadı. Ertesi yıl Mısır’a giderek Celâleddin es-Süyûtî, Şeyh Abdülkādir ed-Deştûtî, Ebü’l-Mekârim el-Heytî, İbn Habîb es-Safedî gibi âlim ve şeyhlerle tanıştı, onların meclislerine katıldı. Ardından Dımaşk’a döndü. Şeyhi Ali b. Meymûn’un Bursa’dan Hama’ya geldiği 911 (1505) yılına kadar Hama’da ikamet eden İbn Arrâk bir yıl daha burada kaldıktan sonra şeyhinin izniyle Beyrut’a dönerek irşad faaliyetine başladı. Kısa sürede yirmi dört kitap kaleme aldığını öğrenen şeyhi Ali b. Meymûn bir mektup göndererek onu Dımaşk’a çağırdı ve çok kitap yazmamasını tavsiye etti (913/1507). Birkaç yıl Dımaşk civarındaki Sâlihiyye’de ikamet ettikten sonra Ali b. Meymûn’un bulunduğu Mecdelmaûş’a gitti ve onun vefatına kadar (917/1511) burada kaldı. 923 (1517) yılında Beyrut’a bir tekke açan İbn Arrâk ertesi yıl hacca gitti. Bir daha Beyrut’a dönmeyip Medine’ye yerleşti ve irşad faaliyetini burada sürdürdü. 24 Safer 933 (30 Kasım 1526) tarihinde Mekke’de vefat etti.

Şâzeliyye tarikatının Suriye bölgesindeki en büyük temsilcilerinden biri olan İbn Arrâk, bu tarikatın kendi adına nisbet edilen Arrâkıyye kolunun kurucusudur. Tarikat XVII. yüzyılda Hicaz bölgesinde de yaygınlık kazanmıştır. İbn Arrâk’ın oğlu Ebü’l-Hasan Ali (ö. 963/1556), mevzû hadisler konusunda Tenzîhü’ş-şerîʿa başlıklı önemli bir eser telif etmiştir.

Eserleri. İbn Arrâk’ın nüshaları tesbit edilen belli başlı eserleri şunlardır: el-Evrâd (Süleymaniye Ktp., Lala İsmâil, nr. 246); Hidâyetü’s̱-s̱eḳaleyn fî fażli’l-Ḥaremeyn (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 941/3); Keşfü’l-ḥicâb (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 232; Brockelmann, GAL, II, 437); Mevâhibü’r-raḥmân fî keşfi ʿavrâti’ş-şeyṭân (Brockelmann, GAL, II, 437); Teʾdîbü’l-aḳvâl ve tehẕîbü’l-aʿmâl (Fuâd Seyyid, I, 117); Risâle fî ehli’ṭ-ṭarîḳ (a.g.e., I, 371), Risâletü İbn ʿArrâḳ ile’ṣ-ṣûfiyye (M. Riyâz el-Mâlih, III, 615-616); Vaṣıyyetü’l-muntaẓar (a.g.e., III, 165; Fuâd Seyyid, III, 200); el-Ḳavâʿidü’ş-şerʿiyye li-sâliki’ṭ-ṭarîḳati’l-Muḥammediyye (a.g.e., II, 221); Cevheretü’l-ġavvâṣ ve tuḥfetü ehli’l-iḫtiṣâṣ (Ahlwardt, I, 161); ʿAḳīdetü İbn ʿArrâḳ (Îżâḥu’l-meknûn, II, 116). Kaynaklarda adı geçen diğer eserleri şunlardır: es-Sefînetü’l-ʿArrâḳıyye fî libâsi’l-ḫırḳati’ṣ-ṣûfiyye, Sefînetü’n-necât, Risâle fî ṣıfâti evliyâʾillâh, el-Mineḥu’l-ʿâmmiyye ve’n-nefeḥâtü’l-Mekkiyye.

BİBLİYOGRAFYA

Taşköprizâde, eş-Şeḳāʾiḳ, s. 353-354.

Mecdî, Şekāik Tercümesi, II, 358.

Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâʾire, I, 59-68.

Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s. 174-179.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1358.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VIII, 196-199.

Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâʾ, I, 301.

Ahlwardt, Verzeichnis, I, 161.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 17, 18, 116, 719.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 232.

Brockelmann, GAL, II, 332, 436, 437; Suppl., II, 461.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 21.

Fuâd Seyyid, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’l-Mıṣriyye, Kahire 1375/1956, I, 117, 371; II, 221; III, 200.

J. S. Trimingham, The Sufi Orders in Islam, Oxford 1971, s. 89-90.

M. Riyâz el-Mâlih, Fihrisü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye: eṭ-ṭasavvuf, Dımaşk 1398/1978, I, 615-616; III, 165.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 290.

Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Mevsûʿatü ʿulemâʾi’l-müslimîn fî târîḫi Lübnâne’l-İslâmî: el-ḳısmü’s̱-s̱ânî, Beyrut 1411/1990, IV, 91-97.

Nihat Azamat, “Ali b. Meymûn”, DİA, II, 411-412.

“İbn ʿIrâḳ”, DMBİ, IV, 218-219.