İBN ÂSIM, Ebû Bekir

12 Cemâziyelevvel 760’ta (11 Nisan 1359) Gırnata’da (Granada) doğdu. Dedesinin dedesi olan Âsım’a nisbetle İbn Âsım diye tanınmıştır. Aralarında, Ebü’l-Kāsım İbn Cüzey’in oğulları olan dayıları Kādî Ebû Bekir İbn Cüzey ve Ebû Muhammed İbn Cüzey ile İbnü’l-Hâc en-Nümeyrî, Ebû Saîd İbn Lüb el-Gırnâtî, Ebû İshak eş-Şâtıbî, Ebû Muhammed Abdullah b. Şerîf et-Tilimsânî, Ebû Abdullah İbn Allâk, Ebü’l-Hasan Ali b. Mansûr el-Eşheb ve Ebû Abdullah el-Belensî’nin de bulunduğu âlimlerden ders aldı. Fıkıh yanında kıraat, edebiyat, nahiv, mantık, usûl-i fıkıh, matematik ve ferâiz alanındaki bilgisi, ayrıca şairliğiyle tanındı. Oğlu Ebû Yahyâ İbn Âsım da Mâlikî fakihlerinin önde gelenlerindendir.

Öğrenimi sırasında ciltçilik ve kitapçılıkla da meşgul olan İbn Âsım ayrıca iyi bir hattat ve müzehhipti. 794’te (1392) bir yıl süreyle divan kâtipliği yaptı. 811 (1408) yılında Gırnata’da Nasrî Hükümdarı III. Yûsuf’un vezirliğine getirildi; 814’te (1411) bilinmeyen bir sebepten dolayı hapse atıldı. Daha sonra Vâdîâş’ta (Guadix) kadılık (820/1417), 824 (1421) yılından vefatına kadar da Gırnata’da başkadılık görevinde bulundu. Bazı kaynaklarda II. Yûsuf (1391-1392) ve oğlu VII. Muhammed (1392-1408) zamanında bir süre vezirlik yaptığı kaydedilir. İbn Âsım 11 Şevval 829’da (16 Ağustos 1426) Gırnata’da vefat etti.

Eserleri. 1. Tuḥfetü’l-ḥükkâm fî nüketi’l-ʿuḳūd ve’l-aḥkâm (el-Âṣımiyye, Tuḥfetü İbn ʿÂṣım). En meşhur eseri olup İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin er-Risâle’si ve Halîl b. İshak’ın el-Muḫtaṣar’ı ile birlikte Mâlikî mezhebinin el kitapları arasında yer alır. Manzum olarak recez vezniyle telif edilen ve on yedi bab, 109 fasıldan meydana gelen 1698 beyitlik eserde yargılama, aile, borçlar, şahıs, ceza ve miras hukukuna dair hükümlere yer verilmiştir. İbn Âsım, eserini telif ederken Mâlikî fakihlerinden Ebü’l-Velîd Hişâm b. Abdullah el-Ezdî’nin el-Müfîd li’l-ḥükkâm fîmâ yuʿraḍu lehüm min nevâzili’l-aḥkâm, İbn Ebû Zemenîn’in el-Muḳarrib ve el-Münteḫab fi’l-aḥkâm ve İbnü’l-Kāsım el-Cezîrî’nin el-Maḳṣadü’l-maḥmûd fî telḫîṣi’l-ʿuḳūd adlı eserlerinden faydalanmıştır. Birçok defa basılan kitabın (Fas 1289, 1300, 1317; Cezayir 1882, 1323, 1327; Kahire 1309, 1322, 1327, 1368) O. Houdas ve F. Martel ile (Traité de droit musulman, la Tohfat d’Ebn Acem, Alger [Cezayir]-Paris 1883-1893) L. Bercher (Alger 1958) tarafından Arapça metin neşriyle birlikte yapılan iki ayrı Fransızca tercümesi mevcuttur. Eserin ilk 600 beyti, Zekkāk’ın Mâlikî fıkhına dair Lâmiyye’si ile beraber Bello Muhammed Daura tarafından İngilizce’ye de çevrilmiştir (Zaria 1989).

Tuḥfetü’l-ḥükkâm üzerine pek çok şerh ve hâşiye yazılmıştır. Ebû Yahyâ İbn Âsım babasının eserine yazdığı Şerḥu Tuḥfeti’l-aḥkâm’da (yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 341; Suppl., II, 375; M. Âbid el-Fâsî, I, 451-454) fıkhî meseleleri ele alırken Gırnata ulemâsı tarafından verilen fetvaları da zikretmiştir. Ali b. Abdüsselâm et-Tüsûlî’nin el-Behce fî şerḥi’t-Tuḥfe (el-Behiyye) (Bulak 1256; Fas 1294, 1304, 1305; Kahire 1305, 1318; Beyrut 1397/1977, 1412/1991) adlı şerhi, yargılama hukuku alanında hâkimlerin başvuru kaynaklarından biri olmuştur. Tuḥfetü’l-ḥükkâm’ın önemli şerhleri arasında Meyyâre lakabıyla tanınan Muhammed b. Ahmed el-Fâsî’nin el-İtḳān ve’l-iḥkâm fî şerḥi Tuḥfeti’l-aḥkâm (I-II, Fas 1294, 1299; Kahire 1301, 1305, 1306, 1315), İbn Sûde et-Tâvüdî’nin Ḥalyü’l-maʿâṣım (Fas 1293, 1308-1310; Kahire 1304; Beyrut 1412/1991, Tüsûlî’nin el-Behce’sinin kenarında), Osman b. Mekkî et-Tevzerî’nin Tavżîḥu’l-aḥkâm (Tunus 1339) ve Muhammed b. Yûsuf el-Kâfî’nin İḥkâmü’l-aḥkâm ʿalâ Tuḥfeti’l-aḥkâm (Tunus 1370/1950; Beyrut 1415/1994) adlı eserlerini de anmak gerekir (diğer şerhleri için bk. Brockelmann, GAL, II, 341; Abdülazîz Binabdullah, s. 85-86).

2. Ḥadâʾiḳu’l-ezâhir fî müstaḥseni’l-ecvibe ve’l-muḍḥikât ve’l-ḥikem ve’l-ems̱âl ve’l-ḥikâyât ve’n-nevâdir. Halk arasında yaygın olan hikâyeler, atasözleri, şiirler, nükteler ve hikmetli sözleri ihtiva eden eser “hadîka” adı verilen altı bölümden meydana gelmektedir (Fas, ts.; nşr. Afîf Abdurrahman, Beyrut 1407/1987; nşr. Ebû Hemmâm Abdüllatîf Abdülhalîm, Beyrut 1413/1992). Eserin kaynakları arasında İbn Abdürabbih’in el-ʿİḳdü’l-ferîd’i, Câhiz’in el-Beyân ve’t-tebyîn, el-Buḫalâʾ ve el-Ḥayevân’ı ile Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Aḫbârü’l-ḥamḳā ve’l-muġaffelîn’i yer almaktadır. Ḥadâʾiḳ’in beşinci bölümü Marina Marugán Güémez tarafından İspanyolca’ya çevrilerek incelenmiştir (El refranero andalusí de Ibn ‘Āṣim al-Garnāṭī: Estudio lingüístico, trancripción, traducción y glosario, Madrid 1994).

3. Murtaḳa’l-vüṣûl ilâ (maʿrifeti) ʿilmi’l-uṣûl. Fıkıh usulüne dair recez vezniyle yazılmış bir eserdir (Fas 1327).

İbn Âsım’ın kaynaklarda adı geçen ve hepsi manzum olan diğer eserleri şunlardır: el-Emelü’l-merḳūb fî ḳırâʾâti Yaʿḳūb, Îżâḥu’l-meʿânî fi’l-ḳırâʾâti’s̱-s̱emânî (fî ḳırâʾati’d-Dânî) Neylü’l-münâ fi’ḥtiṣâri’l-Muvafaḳāt, Mehye (Menbe)ʿu’l-vüṣûl fî ʿilmi’l-uṣûl, el-Mûcez fi’n-naḥv, Kenzü’l-müfâviż fî ʿilmi’l-ferâʾiż, Îżâḥu’l-ġavâmiż fî ʿilmi’l-ferâʾiż.

BİBLİYOGRAFYA

Ebû Bekir İbn Âsım, Ḥadâʾiḳu’l-ezâhir (nşr. Ebû Hemmâm Abdüllatîf Abdülhalîm), Beyrut 1413/1992, neşredenin girişi, s. 36-38.

Ebû Yahyâ İbn Âsım, Cennetü’r-rıżâʾ fi’t-teslîm limâ ḳaddera’llāhu ve ḳażâʾ (nşr. Salâh Cerrâr), Amman 1410/1989, neşredenin girişi, I, 40-43.

Bedreddin el-Karâfî, Tevşîḥu’d-Dîbâc (nşr. Ahmed eş-Şüteyvî), Beyrut 1403/1983, s. 126-127.

Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-İbtihâc, Trablus 1408/1989, II, 491-493.

Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, V, 19-22.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 365.

Serkîs, Muʿcem, I, 156.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, II, 247.

Brockelmann, GAL, II, 341; Suppl., II, 375.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 127, 155, 157; II, 610.

A. G. Palencia, Târîḫu’l-fikri’l-Endelüsî (trc. Hüseyin Mûnis), Kahire 1955, s. 429-430.

Sarton, Introduction, III/2, s. 1453.

A. G. Ellis, Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London 1967, II, 213.

Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 253.

Nicolas P. Aghnides, An Introduction to Mohammedan Law and A Bibliography, Lahore 1981, s. 193.

Abdülazîz Binabdullah, Maʿlemetü’l-fıḳhi’l-Mâlikî, Beyrut 1403/1983, s. 77, 84-86.

Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 411-413.

Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, VI, 625-633.

M. Âbid el-Fâsî, Fihrisü maḫṭûṭâti Ḫizâneti’l-Ḳaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1399/1979, I, 451-454.

M. Abdullah İnân, Nihâyetü’l-Endelüs, Kahire 1408/1987, s. 488-489.

Muhammed Binşerîfe, “Nevâzilü Ġırnâṭıyye li’bn ʿÂṣımi’l-İbn”, et-Türâs̱ü’l-ḥaḍâriyyü’l-müşterek beyne İsbânyâ ve’l-Maġrib, Rabat 1993, s. 215-236.

Moh. Ben Cheneb, “İbn Âsım”, İA, V/2, s. 702-703.

J. Schacht, “Ibn ʿĀṣım”, EI² (İng.), III, 720-721.

Muhammed Âsâf Fikret, “İbn ʿÂṣım”, DMBİ, IV, 172.

Ahmet Özel, “Fıkıh”, DİA, XIII, 17.