İBN BESSÂM eş-ŞENTERÎNÎ

Endülüs’ün batısında bulunan Batalyevs (Badajoz) civarındaki Şenterîn’de (Santarem) doğdu ve hayatının büyük bir kısmını burada geçirdi. Bazı edebiyat tarihçileri Şentemeriye ile (Santa Maria) Şenterîn’i birbirine karıştırdıkları için İbn Bessâm’ı Şentemeriyeli olarak göstermişlerdir.

İbn Bessâm’ın doğduğu yıllarda Endülüs’ün batı taraflarına Eftasîler hâkimdi. İlme ve âlimlere büyük değer veren Eftasî Emîri Muhammed el-Muzaffer ile oğlu Ömer el-Mütevekkil dönemlerinde ilmî açıdan oldukça zengin bir ortamda yetişen İbn Bessâm küçük yaşlarda Kur’an’ı ezberledi. Yirmi yaşlarında İşbîliye’ye (Sevilla) giderek matematik, tarih ve edebiyat öğrenimi gördü. Üstün zekâsı ve gayretiyle kendini gösteren İbn Bessâm, bu sırada Şenterîn’i ziyaret eden Eftasî Veziri İbn Abdûn el-Fihrî ile tanıştı. Vezir ona büyük değer vererek kendisiyle sohbette bulundu. Bu yıllarda dönemin meşhur şairleri İbn Hafâce ile Yahyâ b. Atıyye ez-Zukāk gibi şahsiyetlerin meclislerine katıldı. Onlarla ilmî ve edebî tartışmalar yaptı. Bu durum, onun İşbîliye’ye gittiğinde belli bir ilmî olgunluğa erişmiş olduğunu göstermektedir.

Daha sonra Şenterîn’den Üşbûne’ye (Lizbon) giden İbn Bessâm’ın burada ne kadar kaldığı bilinmemektedir. İbn Bessâm Liyûn (Leon), Üşbûne ve Şenterîn’in Kastilya Kralı VI. Alfonso tarafından işgal edildiği 486 (1093) yılında bölgeyi terkederek İşbîliye’ye gitti. Ancak buradaki hayatı da sıkıntılar içinde geçti ve 494’te (1101) Kurtuba’ya (Córdoba) yerleşti. 502’ye (1109) kadar bu şehirde kaldıktan sonra İşbîliye’ye döndü. Tercümeler yaparak ve ileri gelenlere methiyeler yazarak durumunu düzeltmeye çalıştı. Bu dönemde giderek şöhreti artan İbn Bessâm vezirlerle dostluk kurdu. Hayatının en verimli yıllarını İşbîliye’de geçirdiği için bazı edebiyat tarihçileri onun İşbîliyeli olduğunu yazmıştır (M. Rıdvân ed-Dâye, s. 371-372). Son zamanlarını Murâbıtlar döneminde geçiren İbn Bessâm bu devletin yıkıldığı 542 (1147) yılında İşbîliye’de vefat etti.

İbn Bessâm Endülüs’te yetişen en büyük edebiyat eleştirmenlerindendir. eẕ-Ẕaḫîre adlı eserinde yer alan manzum ve mensur metinler üstün bir edebî zevke sahip olduğunu göstermektedir. Yapıcı ve yol gösterici bir eleştirmen olmaya dikkat eden İbn Bessâm şairlere onur kırıcı hiciv söylememelerini tavsiye etmiştir. Kendisinin de hiciv şiirleri yazdığı kaydedilmekteyse de bunlar zamanımıza ulaşmamıştır. Çağdaşlarından Feth b. Hâkān el-Kaysî Ḳalâʾidü’l-ʿiḳyân adlı biyografik eserinde sevdiklerini övmek, sevmediklerini yermek suretiyle taraflı bir tutum sergilerken eẕ-Ẕaḫîre’sinde tarafsızlığını koruyan İbn Bessâm ciddi ve titiz bir ilim adamı olarak tanınmıştır.

Eserleri. İbn Bessâm’ın günümüze ulaşan tek eseri eẕ-Ẕaḫîre fî meḥâsini ehli’l-Cezîre adını taşımaktadır. V. (XI.) yüzyıl Endülüs edebiyatına dair ansiklopedik bir eser olan eẕ-Ẕaḫîre edebî ve tarihî açıdan önemli bir kaynaktır. Özellikle mülûkü’t-tavâif dönemindeki (1031-1090) edebî faaliyetler hakkında bilgi vermesi, ayrıca Ebû Mervân İbn Hayyân’ın (ö. 469/1076) altmış defter hacminde olduğu kaydedilen, zamanımıza intikal etmemiş el-Metîn adlı tarih kitabındaki birçok bilgiyi ihtiva etmesi eserin önemini arttırmaktadır. Müellif el-Metîn’den yaptığı nakillerde karmaşık meseleleri almadığı gibi uzun olanları da özetlemiş, fakat râvi isimlerini zikretmeyişi yaptığı nakillerin tarihî vesika olma değerini azaltmıştır. Öte yandan İbn Hazm’ın Naḳṭü’l-ʿarûs adlı tarihinden ve İbn Kuteybe’den de bazı nakillerde bulunmuştur. Kendi dönemiyle mülûkü’t-tavâifin son ve Murâbıtlar’ın ilk devirlerinde yaşayan şair, edip ve siyaset adamlarının biyografileriyle şiir ve nesirlerinden örneklere yer vermiş, bir ölçüde onların edebî kişiliklerinin kritiğini yapmıştır.

İbn Bessâm eserini, tesiri altında kaldığı Ebû Mansûr es-Seâlibî’nin Yetîmetü’d-dehr’inde yaptığı gibi dört ana bölüme ayırmıştır. Birinci bölüm Kurtuba ve civarında yaşayan otuz dört şair, edip, siyaset adamı ve tarihçiye tahsis edilmiştir. Bu bölüm, E. Lévi-Provençal’in elinde bulunan nüshaya dayanılarak iki cilt halinde yayımlanmıştır (Kahire 1939, 1942). İkinci bölüm Batı Endülüs, İşbîliye ve civarında yaşayan kırk altı kişinin biyografisine, üçüncü bölüm Doğu Endülüs’e, dördüncü bölüm ise Doğu İslâm ülkelerinden Endülüs’e gelen otuz iki edip ve şairin hayatına ve eserlerinin tanıtımına ayrılmıştır. Bu son bölümün I. cildi Lévi-Provençal nüshası esas alınarak neşredilmiş (Kahire 1945), eserin tamamı ise İhsan Abbas tarafından sekiz cilt halinde yayımlanmıştır (Beyrut 1975-1979). Muhammed Rıdvân ed-Dâye, eẕ-Ẕaḫîre’den yaptığı seçmeleri Mine’ẕ-Ẕaḫîre fî meḥâsini ehli’l-Cezîre adıyla neşretmiştir (Dımaşk 1978). Eser, Es‘ad b. Memmâtî tarafından Leṭâʾifü’ẕ-Ẕaḫîre ve ṭarâʾifü’l-Cezîre adıyla kısaltılmıştır. Kâtib Çelebi eẕ-Ẕaḫîre’nin müellifi olarak Ebü’l-Hasan İbn Bessâm el-Bağdâdî’yi (ö. 302/914) göstermiş (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 825), eserin 1939’da yayımlanan birinci bölümü de bu şahsa nisbet edilmiştir.

Müellifin eẕ-Ẕaḫîre’de aynı tarzda kaleme aldığını söylediği el-İʿtimâd ʿalâ mâ ṣaḥḥa min şiʿri’l-Muʿtemid (b. ʿAbbâd), el-İklîlü’l-müştemil ʿalâ şiʿri ʿAbdi’l-Celîl (b. Vehbûn), Silkü’l-cevâhir min tersîli İbni’ṭ-Ṭâhir (Muḥammed b. Aḥmed b. İsḥâḳ) ve Nuḫbetü’l-İḫtiyâr min eşʿâri Ẕi’l-vizâreteyn İbn ʿAmmâr adlı eserleri günümüze ulaşmamıştır.

İbn Bessâm’ın hayatı ve eẕ-Ẕaḫîre’siyle ilgili olarak yayımlanmış çeşitli makalelerin yanında Hüseyin Yûsuf H. Haryûş, İbn Bessâm ve Kitâbühü’ẕ-Ẕaḫîre (Amman 1984), Ali b. Muhammed de İbn Bessâm el-Endelüsî ve Kitâbü’ẕ-Ẕaḫîre (Cezâir 1989) adıyla müstakil eser kaleme almışlardır.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Bessâm eş-Şenterînî, eẕ-Ẕaḫîre fî meḥâsini ehli’l-Cezîre (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1399/1979, I, 5-10.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XII, 275.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 825.

Brockelmann, GAL, I, 414; Suppl., I, 579.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, V, 43-44.

M. Abdullah İnân, ʿAṣru’l-Murâbıṭîn ve’l-Muvaḥḥidîn fi’l-Maġrib ve’l-Endelüs, Kahire 1384/1964, s. 448-449.

M. Rıdvân ed-Dâye, Târîḫu’n-naḳdi’l-ʿArabî fi’l-Endelüs, Beyrut 1981, s. 371-390.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), IV, 266.

Maʿa’l-Mektebe, s. 163-164.

Emîn Tevfîk et-Tîbî, Dirâsât ve buḥûs̱ fî târîḫi’l-Maġrib ve’l-Endelüs, Trablus 1984, s. 248-259.

Tâhir Ahmed Mekkî, Dirâsât fî meṣâdiri’l-edeb, Kahire 1986, s. 318-361.

a.mlf., “İbn Bessâm”, el-Baḥs̱ü’l-ʿilmî, sy. 84, Rabat 1966, s. 79-116.

Müncid Mustafa Behcet, el-İtticâhâtü’l-İslâmiyye fi’ş-şiʿri’l-Endelüsî, Beyrut 1986, s. 428-438.

a.mlf., “Naḳdü’n-naṣṣi’ş-şiʿrî beyne İbn Ḥazm ve İbn Bessâm”, Mecelletü’d-dirâsâti’l-Endelüsiyye, sy. 5, Tunus 1990, s. 5-36.

Mustafa ez-Zebbâh, Fünûnü’n-nes̱ri’l-edebiyyi’l-Endelüsî fî ẓılli’l-Murâbıṭîn, Beyrut 1987, s. 325-356.

Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ʿUyûnü’l-müʾellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 183-184.

IC, XIV/4 (1940), s. 381-382.

Muhammed Kürd Ali, “eẕ-Ẕaḫîre li’bn Bessâm”, MMİADm., XVI/1-2 (1941), s. 40-45.

Hâzim Abdullah Hıdr, “İbn Bessâm ve kitâbühü’ẕ-Ẕaḫîre”, Âdâbü’r-râfideyn, V, Musul 1974, s. 91-124.

Khalid Lafta Baker, “Ibn Bassam as a Stylist”, JAL, XXII/2 (1991), s. 108-126.

Ch. Pellat, “Ibn Bassām”, EI² (İng.), III, 734.

Âzertâş Âzernûş – Mihrân Erzende, “İbn Bessâm”, DMBİ, III, 110-112.