İBN BEZZÂZ (ابن بزّاز; Tevekkülî b. İsmâîl b. Hâc Muhammed el-Erdebîlî, ö. 759/1358’den sonra) Safeviyye tarikatının kurucusu Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin menâkıbına dair Ṣafvetü’ṣ-ṣafâʾ adlı eserin müellifi.
Müellif: Ethem Cebecioğlu
Nisbesinden Safeviyye tarikatının merkezi Erdebil şehrinden olduğu anlaşılmaktadır. Muhtemelen burada doğup büyüdü. Babasının kumaş tüccarı (bezzâz), kendisinin ise Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin (ö. 735/1334) oğlu ve halifesi Şeyh Sadreddîn-i Erdebîlî’nin (ö. 794/1392) müridi olması dışında ailesi ve hayatı hakkında bilgi yoktur.
İbn Bezzâz, Şeyh Sadreddin’in babası ve mürşidi Safiyyüddîn-i Erdebîlî hakkında verdiği bilgilere dayanarak kaleme aldığı Ṣafvetü’ṣ-ṣafâʾ adlı eseriyle tanınır. Müellif, asıl adı Mevâhibü’s-seniyye fî menâḳıbi’ṣ-Ṣafeviyye olan eseri yazarken Eflâkî’nin Menâḳıbü’l-ʿârifîn’ini örnek almıştır. Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin vefatından yirmi dört yıl sonra oğlu Sadreddîn-i Erdebîlî’nin isteği üzerine kaleme alınan eser 759 (1358) yılında tamamlanmıştır (nüshaları için bk. Storey, I/2, 239-240). Eserde Safeviyye tarikatının kurucusu Safiyyüddin İshak’ın soyu, doğumu, yetişmesi, tahsili, Şeyh İbrâhim Zâhid-i Geylânî’ye mürid oluşu, onun vefatından sonra halifesi sıfatıyla yürüttüğü irşad faaliyetleri, tekkesindeki günlük hayatı, kerametleri, vefatı, halifeleri, müridleri ve bunların kerametleri hakkında geniş bilgi verilir. Bu arada yer yer dönemin içtimaî ve siyasî durumu, âdet ve an‘aneleri hakkında bilgiler ihtiva etmesi eseri tarih bakımından da önemli kılmaktadır. Genellikle Safevî tarihçileri, bu hususta en eski kaynak olması dolayısıyla Safevîler’in soyunu ve Safeviyye tarikatını anlatırken bu esere başvurmuşlardır. On iki bölümden meydana gelen eser, Şah I. Tahmasb’ın (ö. 984/1576) emriyle Ebü’l-Feth-i Hüseynî tarafından yeniden düzenlenmiş, bu arada metne Safevîler’in İmam Mûsâ el-Kâzım’ın soyundan geldiklerini ifade eden bazı ibareler ilâve edilmiştir. Eserin Mirza Ahmed b. Kerîm-i Tebrîzî hattıyla yapılan taş basımında (Bombay 1329/1911) bu nüsha esas alınmıştır. Kitabın müellif nüshasını incelediğini söyleyen çağdaş araştırmacılardan Mirza Abbaslı, bu nüsha üzerinde de bazı değişiklikler yapıldığı görüşündedir. Fars edebiyatı tarihi bakımından da önem taşıyan eser (Safâ, III/2, s. 1293), 949 (1542) yılında Şîrazlı M. Kâtib Neşâtî tarafından Doğu Türkçesi’ne tercüme edilmiştir (Rieu, s. 281). Ṣafvetü’ṣ-ṣafâʾın bir ilmî neşri henüz gerçekleştirilmemiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1079-1080.
Rieu, Catalogue, s. 281.
Browne, LHP, IV, 38-39.
M. Ali Terbiyet, Dânişmendân-ı Âẕerbâycân, Tahran 1314 hş., s. 234.
Zeki Velidi Togan, “Sur l’origine des Safavides”, Mélanges Louis Massignon, Damascus 1957, III, 345-357.
Safâ, Edebiyyât, III/2, s. 1292-1293.
Nefîsî, Târîḫ-i Naẓm u Nes̱r, I, 186.
Storey, Persian Literature, I/2, s. 239-240.
Şeybî, eṣ-Ṣıla, II, 357.
M. M. Mazzaoui, The Origins of the Ṣafawids: Šī‘ism, Ṣūfism and the Ġulāt, Wiesbaden 1972, s. 47 vd.
Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Beyrut 1403/1983, XV, 50.
B. Nikitine, “Essai d’analyse du Ṣafvatu’ṣ-ṣafā”, JA, CCXLV (1957), s. 385-394.
Mirza Abbaslı, “Safevilerin Kökenine Dair”, TTK Belleten, XL/158 (1976), s. 288-329.
E. Glassen, “Ibn al-Bazzāz al-Ardabīlī”, EI2 Suppl. (İng.), s. 382-383.
Samed Muvahhid, “İbn Bezzâz”, DMBİ, III, 106.
Roger Savory, “Ebn Bazzāz”, EIr., VIII, 8.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 378-379 numaralı sayfalarda yer almıştır.