İBN CEMÂA, Muhammed b. Ebû Bekir

759 (1358) yılında Hicaz’ın Yenbu‘ şehrinde doğdu. Bazı kaynaklarda bu tarih 749 (1348) ve 747 (1346) olarak da geçmektedir. Kahire’de öğrenim gördü ve buraya yerleşti. Dedesi İzzeddin İbn Cemâa, Ebû Abdullah el-Beyânî, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Kārî ve Kalânisî’den hadis dinledi. İbn Haldûn, Sirâceddin el-Hindî, Tâceddin es-Sübkî, Bahâeddin es-Sübkî, Ömer b. Reslân el-Bulkīnî, İbnü’s-Sâiğ ez-Zümürrüdî gibi âlimlerden ders okudu. Astronomi, kimya, tıp, ilm-i cedel, ilm-i hilâf, fıkıh, tefsir, hadis, kelâm, mantık, sarf, nahiv, meânî, beyân, bedî‘, ilm-i hurûf ve remil gibi birçok dalda ilim sahibi oldu. İbnü’l-Hümâm, İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ebû Bekir el-Bûsîrî ve İbnü’l-Aksarâyî’nin de aralarında bulunduğu birçok âlim yetiştirdi. İbn Hacer el-Askalânî 790 (1388) yılından ölümüne kadar hocasının yanından ayrılmadığını belirtir. Sultan el-Melikü’l-Müeyyed Şeyh el-Mahmûdî’nin saygı gösterdiği ve malî yardımda bulunduğu İbn Cemâa takvâ sahibi bir âlim olup devlet ricâlinden uzak durmayı tercih ederdi. Bu sebeple hiçbir resmî görev kabul etmedi. 20 Rebîülâhir 819 (17 Haziran 1416) tarihinde Kahire’de vebadan öldü.

Kaynaklarda yirmiye yakın ilim dalında 100 civarında eser kaleme aldığı, fakat ölümünden sonra eserlerinin büyük bir kısmının kaybolduğu kaydedilir. Ders kitabı olarak okuttuğu hemen bütün eserler üzerine şerh veya hâşiye türü çalışmalar yapan İbn Cemâa şiir de yazmış, fakat bu alanda başarılı bulunmamıştır.

Eserleri. 1. et-Tebyîn fî şerḥi’l-Erbaʿîn. Nevevî’nin Kitâbü’l-Erbaʿîn adlı eserinin şerhi olup iki cilt halinde neşredilmiştir (Kahire 1332/1914).

2. Zevâlü’t-teraḥ fî şerḥi Manẓûmeti İbn Feraḥ (Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’l-ġazeliyye). İbn Ferah’ın hadis terimleriyle ilgili Ḳaṣîde ġazeliyye (Ġarâmî ṣaḥîḥ) adlı yirmi beyitlik manzumesinin şerhi olup Friedrich Risch tarafından asıl metinle beraber bazı notlar ilâvesiyle yayımlanmıştır (Kommentar des Izz-ad-Dīn Abū Abdullāh über die Kunstausdrücke der Traditionswissenschaft, Leiden 1885; bk. Brockelmann, GAL, I, 459; Suppl., I, 635; Bibliographie, XVII, 119). Şemseddin İbn Abdühâdî el-Makdisî’nin Ġarâmî ṣaḥîḥ’e bir şerh yazdığı (Tenḳīḥu’t-taḥḳīḳ, neşredenin girişi, I, 99-100) ve Zevâlü’t-teraḥ fî şerḥi Manẓûmeti İbn Feraḥ adlı bu şerhin Heinrich Leberecht Fleischer tarafından Almanca tercümesiyle birlikte neşredildiği (Leiden 1895) kaydedilmekteyse de (Serkîs, I, 167; Necîb el-Akīkī, II, 363) birçok yazma nüshada söz konusu şerh bu adla İbn Cemâa’ya nisbet edilmektedir (meselâ bk. Amasya Beyazıt Ktp., nr. 1545, vr. 1^a-3^b; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 215, vr. 146^a-149^b; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 349, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2099, vr. 164-169, Hacı Mahmud Efendi, nr. 657, vr. 16-21).

3. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Çârperdî ʿale’ş-Şâfiye. İbnü’l-Hâcib’in Arapça grameriyle ilgili eş-Şâfiye’sine Çârperdî’nin yaptığı şerhin hâşiyesidir (İstanbul 1310).

4. el-Müsʿif ve’l-muʿîn fî şerḥi’bni’l-muṣannif Bedriddîn. İbn Mâlik et-Tâî’nin nahve dair meşhur eseri el-Elfiyye’ye İbnü’n-Nâzım diye bilinen oğlu Bedreddin’in yaptığı şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3206).

5. Ġāyetü’l-emânî fî ʿilmi’l-meʿânî (Süleymaniye Ktp., Şeyhülislâm Esad Efendi Medresesi, nr. 185).

6. Dercü’l-meʿâlî fî şerḥi Bedʿi’l-emâlî. Ûşî’nin akaidle ilgili olup el-Ḳaṣîdetü’l-lâmiyye diye de bilinen Bedʿü’l-emâlî adlı eserinin şerhidir (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 259; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 215, 21527; Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1074, Lâleli, nr. 3770, Lala İsmâil, nr. 535, Esad Efendi, nr. 1424; eser için ayrıca bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1350; DİA, XI, 73).

7. el-Kevkebü’l-vaḳḳād fî şerḥi’l-iʿtiḳād.

8. Risâle fi’l-ḥudûdi’l-kelâmiyye.

9. Lemaʿâtü’l-envâr ve nefeḥâtü’l-ezhâr fi’t-teşrîḥ. Anatomiyle ilgilidir.

10. Nüket ʿalâ Fuṣûli İbuḳrâṭ. Hipokrat’ın tıpla ilgili Kitâbü’l-Fuṣûl’ü üzerine yazılmış şerh mahiyetinde bir eserdir.

11. en-Nefeḥâtü’s-sırriyye ve leṭâʾifü’l-ʿulûmi’l-ḫafiyye (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2842, vr. 1-6).

12. Ḫulâṣatü’l-ḳavâʿid ve ġāyetü’l-maḳāṣıd.

13. Aḳrebü’l-maḳāṣıd fî şerḥi’l-ḳavâʿid (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3493).

14. Îżâḥu’l-mübhem min Lâmiyyeti’l-ʿAcem (Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 283; İÜ Ktp., AY, nr. 4746).

15. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-ʿAḳāʾidi’n-Nesefiyye (Köprülü Ktp., M. Âsım Bey, nr. 215; Tire İlçe Halk Ktp., Necip Paşa, nr. 154; bu eserlerin yazma nüshaları için ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 459, 499; II, 116; Suppl., I, 522, 635, 764; II, 111-112).

Fuat Sezgin, İbn Hişâm’a ait Sîret’in İbn Cemâa tarafından yapılmış bir muhtasarının yazma nüshalarını kaydetmekle birlikte (GAS, I, 299) bunun Ebû Ömer İzzeddin İbn Cemâa’nın el-Muḫtaṣarü’l-kebîr (Muḫtaṣaru sîreti’n-nebî) veya el-Muḫtaṣarü’ṣ-ṣaġīr adlı eserleriyle aynı kitap olup olmadığı araştırılmaya muhtaç bir konudur.

İbn Cemâa’nın kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: Nüket ʿale’l-Mühimmât li’l-İsnevî, Nüket ʿalâ Ravżati’ṭ-ṭâlibîn, Şerḥu Cemʿi’l-Cevâmiʿ, Ḥâşiye ʿalâ Refʿi’l-ḥâcib Şerḥi Muḫtaṣarı İbni’l-Ḥâcib, Nüket ʿalâ Muḫtaṣarı İbni’l-Ḥâcib, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Çârperdî li-Minhâci’l-vüṣûl, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-İsnevî li-Minhâci’l-vüṣûl, Şerḥ ʿale’l-Ḳavâʿidi’l-kübrâ li’bni ʿAbdisselâm, Şerḥu ʿUlûmi’l-ḥadîs li’bni’ṣ-Ṣalâḥ, Şerḥu’l-Menheli’r-revî, Şerḥu Meṭâliʿi’l-envâr, Câmiʿu’ṭ-ṭıb, el-Envâr fi’ṭ-ṭıb, Ḥâşiye ʿalâ ʿArûsi’l-efrâḥ Şerḥi Telḫîṣi’l-Miftâḥ, es-Sâlik fî telḫîṣi Telḫîṣi’l-Miftâḥ, el-Mübîn ve’l-mufaṣṣal ʿale’l-Muṭavvel, el-Müs̱elles̱ fi’l-luġa, Evs̱aḳu’l-esbâb fî şerḥi ḳavâʿidi’l-iʿrâb, Ḥâşiye ʿale’t-Tavżîḥ li’bni Hişâm, Ḥâşiye ʿalâ Muġni’l-lebîb.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Abdülhâdî, Tenḳīḥu’t-taḥḳīḳ fî eḥâdîs̱i’t-taʿlîḳ (nşr. Âmir Hasan Sabrî), İmâretü’l-Arab 1409/1989, neşredenin girişi, I, 99-100.

İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, IV, 49-50.

İbn Hacer, İnbâʾü’l-ġumr, VII, 240-243.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, VII, 171-174.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 63-66.

a.mlf., Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 548.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, II, 94-97.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1147, 1350, 1865.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VII, 139-141.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, II, 147-149.

Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, VIII, 108-110.

Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 189-190.

Serkîs, Muʿcem, I, 65, 167.

Brockelmann, GAL, I, 459, 499; II, 116; Suppl., I, 522, 635, 764; II, 111-112.

Tebrîzî, Reyḥânetü’l-edeb, Tebriz, ts. (Çâphâne-i Şafak), VII, 446-447.

Sezgin, GAS, I, 299.

A. G. Ellis, Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London 1967, I, 161; II, 206-207.

Sarton, Introduction, III, 998.

Şâkir Mahmûd Abdülmün‘im, İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî ve dirâsetü muṣannefâtihî ve menhecihî ve mevâridihî fî kitâbihi’l-İṣâbe, Bağdad 1978, I, 160-161.

Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1980, II, 363.

Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ʿArabiyye elletî nüşiret fî Mıṣr beyne ʿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 24.

Ahmed Îsâ, Muʿcemü’l-eṭıbbâʾ, Beyrut 1402/1982, s. 391-393.

Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, XVII, 119, 206-207.

T. H. Weir, “İbn Cemâ’a”, İA, V/2, s. 719.

Ali Refîî, “İbn Cemâʿa”, DMBİ, III, 248-249.

M. Sait Özervarlı, “el-Emâlî”, DİA, XI, 73.