İBN CİNNÎ

Musul’da dünyaya geldi. Doğum tarihiyle ilgili olarak kaynaklarda 300 (913), 321 (933), 322 (934), 330 (942) gibi farklı tarihler verilmektedir. Yunan asıllı bir babanın çocuğudur. Musul’un ileri gelenlerinden Süleyman b. Fehd b. Ahmed el-Ezdî’nin âzatlısı olan babasının buraya nereden ve ne zaman geldiği bilinmemektedir. Babasının adı olan Cinnî Yunanca’da “cömert, asil, güzel fikirli ve saygın kişi” anlamlarına gelen Gennaius kelimesinin Arapçalaştırılmış şeklidir. İbn Cinnî, daha çok babasının bu adına nisbetle meşhur olmakla birlikte nahiv ilmindeki geniş bilgisi sebebiyle Nahvî, doğduğu yere nisbetle Mevsılî, lugat ilmindeki yüksek mevkiinden dolayı Lugavî, babasının hizmetinde bulunduğu aileye izâfetle Ezdî nisbeleriyle de anılmıştır. Künyesi olan Ebü’l-Feth’i ise dil ve edebiyat ilimlerine vukufu ve bunlarla ilgili problemleri çözmedeki (feth) mahareti sebebiyle almış olmalıdır. Mütenebbî divanının şerhine dair eserine el-Fetḥu’l-vehbî ʿalâ müşkilâti’l-Mütenebbî adını vermesi ve Bâharzî’nin onun karmaşık dil meselelerini çözme kabiliyetinin hiçbir edebiyat âliminde bulunmadığını söylemesi (Dümyetü’l-ḳaṣr, I, 481) bu ihtimali güçlendirmektedir.

İbn Cinnî ilk tahsilini Musul’da Ebü’l-Abbas Muhammed el-Mevsılî’nin yanında tamamladı. Özellikle dil ilimlerinde kendini yetiştirerek daha on dört-on beş yaşlarında iken camide gramer dersleri vermeye başladı. Ebü’l-Abbas el-Mevsılî’den sonra en önemli hocası Ebû Ali el-Fârisî’dir. Rivayete göre Ebû Ali el-Fârisî, İbn Cinnî’nin ders verdiği camiye uğramış ve ona sarf ilmiyle ilgili bir soru sormuş, beklediği cevabı alamayınca da bu alanda henüz yeterli seviyeye gelmediğini söylemiştir (Yâkūt, XII, 90-91). İbn Cinnî kendisiyle ilk defa karşılaştığı bu kişinin meşhur nahiv âlimi Ebû Ali el-Fârisî olduğunu öğrenince ders vermeyi bırakıp onun öğrencisi olmuş, yaklaşık kırk yıl yanından ayrılmamıştır. İlmî ve fikrî şahsiyetinin teşekkülünde ve özellikle dil ilimleri sahasında yetişmesinde büyük etkisi olan Ebû Ali el-Fârisî’nin görüşlerine çok değer vermiş, çalışmalarında uyguladığı yöntemi büyük ölçüde ondan almıştır.

Çok defa Ebû Ali el-Fârisî ile birlikte Halep, Dımaşk, Vâsıt, Şîraz ve Bağdat gibi devrin önemli kültür merkezlerine seyahatlerde bulunan İbn Cinnî, önde gelen âlim ve şairlerle tanışma ve onlarla dil meselelerini tartışma imkânı buldu. Ünlü şair Mütenebbî ile Halep ve Şîraz’da birçok defa görüştü ve aralarında samimi bir dostluk kuruldu. Ebû Ali el-Fârisî’nin aracılığıyla Halep’te Hamdânî, Bağdat’ta Büveyhî hânedanı mensuplarıyla tanıştı ve saraylarındaki ilmî münazaralara katıldı. Dil ve kıraat âlimi İbn Miksem el-Attâr, el-Eġānî müellifi Ebü’l-Ferec el-İsfahânî gibi hocalardan da istifade etti. Fasih Arapça konuşan bedevîlerden dile dair malzeme topladı ve rivayetlerde bulundu. Daha sonra Bağdat’a yerleşen İbn Cinnî ilmî çalışmalarını hayatının sonuna kadar burada sürdürdü. 28 Safer 392 (16 Ocak 1002) tarihinde Bağdat’ta öldü. Genellikle mutasavvıfların defnedildiği Şûnîziyye Kabristanı’nda hocası Ebû Ali el-Fârisî’nin yakınında gömüldü.

IV. (X.) yüzyılın en önemli dil âlimlerinden olan İbn Cinnî, Hamdânî hâkimiyetinde bulunan Musul’daki ilk tahsil ve çocukluk yılları dışında hayatının büyük bir kısmını Büveyhî hânedanı döneminde geçirmiş, bu dönemdeki ilmî ve kültürel gelişmelerden, serbest fikrî ve felsefî tartışma ortamından büyük ölçüde faydalanmıştır. Büveyhî hânedanından yakın ilgi görmüş, Dicle nehrinde yapılan, başka nahivcilerin de katıldığı kayık gezintilerinde sultanın yanında oturmuştur (İbnü’l-Esîr, IX, 392).

İbn Cinnî’nin çalışmalarının hemen hepsi dil ilimlerine dairdir. Bu çalışmalarıyla İbn Cinnî IV. (X.) yüzyılda kıyas geleneğine bağlı olarak sürdürülegelen, çok defa Basra ve Kûfe dil mektepleri arasındaki rekabete dayalı klasik tarzdaki dil çalışmalarına yeni bir anlayış getirmek istemiştir. Gramer kurallarıyla ilgili tartışmalardan ziyade dilin ortaya çıkışı, dilin ilâhî mi (tevkīfî) beşerî mi (ıstılâhî) olduğu konusu üzerinde durmuş, dil kurallarının tesbit ve tayininde rol oynayan sebepleri, bunların arkasındaki felsefî unsurları, özellikle dilin temel kurallarına uymayan söyleyiş ve kullanışların sebeplerini araştırmış, bunlara yeni yorumlar getirmeye çalışmıştır. Arapça kelimelerin türeme biçimlerini de ciddi bir şekilde inceleyen ve bu bağlamda “el-iştikāku’l-ekber” tabirini ilk defa kullanan İbn Cinnî bu suretle Arap dili etimolojisinin temellerini atmıştır. Halîl b. Ahmed’den (ö. 175/791) sonra durma noktasına gelmiş olan Arap fonetiğiyle ilgili çalışmaları da yeniden başlatmış, bu sahada yoğunlaşmış olan Sırru ṣınâʿati’l-iʿrâb gibi müstakil eserler kaleme almıştır. Dilde icmâ meselesini ilk defa İbn Cinnî gündeme getirmiş ve bunun sınırlarını tayin etmiştir. Dilde icmâa muhalefeti câiz görmüş ve bu düşünceden hareketle, II. (VIII.) yüzyılın ortalarına kadar yazılan şiirlerle sınırlandırılan gramer kurallarını şiirle örneklendirmenin (istişhâd) kapsamını genişleterek daha sonraki devirlerde yazılan şiirlerden de örnek verilebileceğini savunmuştur. İbn Cinnî’nin, her eserini dilin bu tür problemlerinden birini çözmek için kaleme aldığını söylemek mümkündür. Dil meseleleriyle ilgili tahlil, tesbit ve tenkitlerinde ön yargıdan uzak kalan İbn Cinnî, akıl ve mantığı ön plana çıkararak mektepler üstü bir yaklaşım içinde olmayı tercih etmiştir. Basralılar’dan “arkadaşlarımız” diye söz etmesine (meselâ bk. el-Ḫaṣâʾiṣ, I, 166; el-Muḥteseb, I, 349) ve bu mektebin bazı ilkelerini esas almasına rağmen, “Basralılar’la benim aramda usul bakımından bir yakınlık yoktur, yakınlık benimle doğru arasındadır” diyerek (el-Muḥteseb, I, 167) her türlü taassuptan uzak olduğunu göstermiştir. Hocası Ebû Ali el-Fârisî’nin görüşlerine güvenmesine rağmen bazı meselelerde ona da muhalefet etmiş ve kendi metoduyla ulaştığı sonuçları doğru kabul etmiştir (meselâ bk. el-Ḫaṣâʾiṣ, II, 387; Sırru ṣınâʿati’l-iʿrâb, II, 568). Bu sebeple İbn Cinnî’yi devrindeki dil mekteplerinden herhangi birine mensup saymak doğru değildir. Onun bu tavrı, ele alıp tartıştığı meselelerde müsbet ve mâkul sonuçlara ulaşmasında etkili olmuştur. Bugün dil biliminin başlıca konuları olan dilin esası, tarifi, lafzın mânaya delâlet şekilleri, lafız-mâna ilişkisi, iştikak, i‘rab, âmil-mâmul münasebeti, dilin morfolojik yapısı ve onunla ilgili kalb, ibdâl ve ivaz gibi meselelerdeki görüş ve tesbitleri günümüzde yapılan Arap filolojisine dair çalışmalara ışık tutmakta ve yeni yorumlara kaynak teşkil etmektedir.

İbn Cinnî gerek Bağdat’ta gerekse gittiği diğer şehirlerde birçok talebe yetiştirmiştir. En önemli talebeleri şunlardır: Şerîf er-Radî, Ali b. Zeyd el-Kâşânî en-Nahvî, İbnü’l-Bevvâb, Ebü’l-Hasan Ali b. Ubeydullah es-Simsimî, Şerîf el-Murtazâ, Zâkir en-Nahvî, Ebü’l-Kāsım Ömer b. Sâbit es-Semânînî ve Muhammed b. Ahmed el-Vâsıtî. Ali, Âl ve Alâ adlarındaki üç oğlunu da öğrencileri arasında saymak gerekir. Âl ve Alâ daha sonraları önemli birer nahiv ve hadis âlimi olarak temayüz etmişlerdir (İbn Mâkûlâ, II, 585).

Eserleri. A) Gramer. 1. el-Ḫaṣâʾiṣ. Nahiv ilminin metodolojisini ortaya koymak amacıyla kaleme alınmış olup Arap dilinin genel yapısı ve bu yapıyı oluşturan temel ilkelerin felsefî açıdan yorumlandığı ve özelliklerinin belirtildiği bir eserdir. I. cildi Kahire’de basılan (1331) eserin tamamı Muhammed Ali en-Neccâr tarafından neşredilmiştir (I-III, Kahire 1371-1376/1952-1956). Abduh er-Râcihî eserden yaptığı seçmeleri Nuṣûṣ min Kitâbi’l-Ḫaṣâʾiṣ adıyla yayımlamıştır (Kahire 1972).

2. ʿİlelü’t-tes̱niye. Tesniye alâmeti olan elif ve yâ harflerinin kelimenin bünyesindeki görev ve özelliklerine dair bir eserdir. İbn Cinnî, kendinden önceki dilcilerin konuyla ilgili tartışmalarını ve farklı görüşlerini değerlendirdikten sonra kendi görüşünü açıklamıştır. Bu konuya dair ilk ve tek eser olan ʿİlelü’t-tes̱niye’yi Abdülkādir el-Mehîrî (Tunus 1385/1965) ve Sabîh et-Temîmî (Kahire 1413/1992) neşretmiştir.

3. el-Lümaʿ fi’l-ʿArabiyye. Nahivle ilgili temel meselelerin sade bir üslûpla ele alındığı eser yazıldığı tarihten itibaren büyük ilgi görmüş, asırlarca ders kitabı olarak okutulmuştur. Eser üzerine başta müellifin talebeleri olmak üzere birçok dilci tarafından yirmiyi aşkın şerh yazılmıştır (Sezgin, IX, 174-176). el-Lümaʿ Fâiz Fâris (Küveyt 1392/1972), Hâdî Kişrîde (Uppsala 1396/1976), Muhammed M. Şeref (Kahire 1400/1979), Hüseyin Muhammed (Kahire 1400/1979), Hâmid el-Mü’min (Beyrut 1405/1985, 2. bs.) ve Semîh Ebû Muğlî (Amman 1409/1988) tarafından yayımlanmıştır.

4. Mesʾeletân min Kitâbi’l-Eymân li-Muḥammed b. Ḥasan eş-Şeybânî. Şeybânî’nin Kitâbü’l-Eymân’ında yemin ifadeleriyle ilgili iki meselenin gramer açısından şerhidir (nşr. Muhammed Mehdî, MMMA [Küveyt], XXXIII/1 [1989], s. 89-120).

5. et-Taṣrîfü’l-mülûkî. Sarf ilmine dair olan eser, Muḫtaṣarü’t-taṣrîf ʿalâ icmâlihî, Cümelü uṣûli’t-taṣrîf, el-Cümel min uṣûli’t-taṣrîf adlarıyla da anılır. İlk defa G. Hoberg tarafından Latince tercümesiyle birlikte neşredilen eseri (Leipzig 1885) daha sonra Muhammed Saîd en-Na‘sân yayımlamıştır (Kahire 1332/1913, 1970). et-Taṣrîfü’l-mülûkî, İbnü’ş-Şecerî ve Ebü’l-Bekā İbn Yaîş’in de aralarında bulunduğu bazı dil âlimleri tarafından şerhedilmiştir (diğer şerhleri için bk. Sezgin, IX, 178-179).

6. el-Muḳteḍab min kelâmi’l-ʿArab. Eserde ecvef fiiller son harflerine göre yirmi dokuz bölüme ayrılarak ism-i mef‘ûlleriyle birlikte verilmiştir. el-Muḳteḍab Edgar Pröbster (Leipzig 1913), Vecîh Fâris el-Kîlânî (Kahire 1342/1923), Mâzin el-Mübârek (Dımaşk 1408/1988) ve Câbir M. Mahmûd el-Berâce (Cîze 1408/1988) tarafından yayımlanmıştır.

7. el-Münṣıf. Sarf âlimi Ebû Osman el-Mâzinî’nin et-Taṣrîf’inin şerhidir. İbn Cinnî’nin en önemli ve hacimli eserlerinden biri olan el-Münṣıf’ı İbrâhim Mustafa ve Abdullah Emîn neşretmiştir (I-III, Kahire 1373-1379/1954-1960; ayrıca bk. et-TASRÎF).

8. Sırru ṣınâʿati’l-iʿrâb. Arap alfabesini oluşturan yirmi dokuz harfin mahreç ve sıfatlarının, i‘lâl, ibdâl, idgam, kalb ve hazif gibi değişik özelliklerinin incelendiği eser Arap dili fonetiğinin en önemli kaynaklarından biridir (Fleisch, CVIII/1 [1958], s. 74-105). Eser, Mustafa es-Sekkā başkanlığındaki bir heyet (Kahire 1374/1954) ve ayrıca Hasan Hindâvî (I-II, Dımaşk 1405/1985) tarafından yayımlanmıştır.

9. Şerḥu’l-Îżâḥ li-Ebî ʿAlî el-Fârisî (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 930).

10. ʿUḳūdü’l-Lümaʿ fi’n-naḥv (nşr. Hasan Şâzelî Ferhûd, Mecelletü Külliyeti’l-âdâb, V [Riyad 1977-1978], s. 135-153).

11. Mecmûʿ fi’n-naḥv ve’l-luġa ve şerḥ ebyât şiʿriyye mine’l-vicheti’n-naḥviyye ve’l-luġaviyye (Escurial Library, nr. 778).

12. el-Müẕekkirât. Bir nüshası Vatikan Kütüphanesi’nde Bahâeddin İbnü’n-Nehhâs el-Halebî’nin mecmuası içinde yer almaktadır.

13. Ḫulâṣatü’l-mesʾele fi’n-naḥv (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4383/3).

B) Lugat. 1. el-Elfâẓü’l-mehmûze. Eserde hemzeli fiiller ilk harflerine göre alfabetik olarak sıralanmış, kullanılışları örneklerle gösterilmiştir. Vecîh Fâris el-Kîlânî’nin S̱elâs̱ü resâʾil li’bn Cinnî adıyla neşrettiği (Kahire 1343/1924) risâleler arasında yayımlanan eseri daha sonra Selâhaddin el-Müneccid (Dımaşk 1366/1947), Selâhaddin el-Münsıf (Beyrut 1981), Abdülbâkī el-Hazrecî (Cidde 1407/1987) ve Mâzin el-Mübârek (Dımaşk 1409/1988) yayımlamıştır.

2. el-Mübhic fî tefsîri esmâʾi şuʿarâʾi’l-Ḥamâse. Ebû Temmâm’ın Dîvânü’l-Ḥamâse’sinde yer alan yaklaşık 220 şairin adlarının iştikakı ve mânalarını açıklayan bir eserdir (Dımaşk 1348/1929; nşr. Hasan Hindâvî, Dımaşk 1407/1987).

3. el-Müẕekker ve’l-müʾennes̱. Eserde önce semaî müennes kelimeler, daha sonra müzekker ve müenneslerle her iki şekli de câiz olan kelimeler alfabetik sırayla ele alınmıştır. Son kısmında ise üç, dört ve beş harfli müennes kelimelerin tasgīrlerinde takip edilecek usuller hakkında bilgi verilmiştir. Eser Oscar Rescher (MO, VIII/3 [1914], s. 193-202), Târık Necm Abdullah (Cidde 1405/1985) ve Târık Abdüavn el-Cenâbî (MMİIr., XXXVIII [1987], s. 202-241) tarafından neşredilmiştir.

4. Tefsîrü’l-luġa min Kitâbi’t-Taṣrîf li’l-Mâzinî. Mâzinî’nin et-Taṣrîf adlı eserindeki az kullanılan (garîb ve nâdir) kelimelerin açıklamasına dair bir risâle olup el-Münṣıf’ın III. cildi içinde yer almaktadır (s. 3-93).

5. ʿUḳūdü’l-hemz (ve ḫavâṣṣu ems̱ileti’l-efʿâl). Kâtiplerin resmî yazışmalarda hemzenin başta, ortada ve sondaki yazılışında takip ettikleri usullere dairdir. Vecîh Fâris el-Kîlânî’nin yayımladığı S̱elâs̱ü resâʾil li’bn Cinnî’nin (Kahire 1343/1924) üçüncü risâlesi olan eser daha sonra Mâzin el-Mübârek tarafından neşredilmiştir (Dımaşk 1408/1988).

6. Mâ yaḥtâcü ileyhi’l-kâtib min mehmûz ve maḳṣûr ve memdûd. Eseri Vecîh Fâris el-Kîlânî S̱elâs̱ü resâʾil li’bn Cinnî içinde yayımlamıştır.

7. el-Mesâʾilü’l-luġaviyye (Escurial Library, nr. 778).

8. el-Fevâʾidü’l-luġaviyye ve’l-edebiyye (Escurial Library, nr. 778).

C) Edebiyat. 1. Fesrü şiʿri’l-Mütenebbî. İbn Cinnî’nin Mütenebbî divanı üzerine yazdığı iki şerhten hacimli olanıdır (nşr. Safâ Hulûsî, I, Bağdat 1390/1970, II, 1398/1978). Bu şerh üzerinde, aralarında müellifin çağdaşlarının da bulunduğu bazı dilciler tarafından reddiye, tenkit ve ihtisar mahiyetinde çalışmalar yapılmıştır (Sezgin, II, 492-493; DİA, VII, 515; X, 156).

2. el-Fetḥu’l-vehbî ʿalâ müşkilâti’l-Mütenebbî. Müellifin Mütenebbî divanına yazdığı küçük şerh olup Muhsin Gayyâz tarafından yayımlanmıştır (Bağdat 1393/1973).

3. Muḫtaṣarü’l-ʿarûż ve’l-ḳavâfî. Eseri bu adla Hasan Şâzelî Ferhûd (Beyrut 1392/1972; Kahire 1395/1975), Kitâbü’l-ʿArûż adıyla Ahmed Fevzî el-Heyyib (Küveyt 1407/1987) ve Hasan el-Cübûrî (Kahire 1407/1987) neşretmişlerdir.

4. Men nüsibe ilâ ümmihî mine’ş-şuʿarâʾ. Aslı dil ve ensâb âlimi Muhammed b. Habîb’e (ö. 245/860) ait olup İbn Cinnî kitaba bazı ilâveler yapmış ve açıklamalarda bulunmuştur. Eserin ikisi Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Mecâmî‘, nr. 57, 122), diğeri Medine’de Ârif Hikmet Bey Kütüphanesi’nde olmak üzere üç nüshasının varlığı bilinmektedir (Muhammed Es‘ad Tales, XXXII [1957], s. 663).

5. el-Muʿrib (Şerḥu Ḳavâfî Ebi’l-Ḥasan el-Aḥfeş). Ahfeş el-Evsat diye tanınan Ebü’l-Hasan Saîd b. Mes‘ade’nin Kitâbü’l-Ḳavâfî’sinin (nşr. İzzet Hasan, Dımaşk 1390/1970) şerhi olup kafiyeye dair bir bölümünün yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Lala İsmâil, nr. 736/4). el-Kâfî fî şerḥi’l-Ḳavâfî adıyla İbn Cinnî’ye nisbet edilen eser de bu kitap olmalıdır.

6. Tefsîru urcûzeti Ebî Nüvâs (fî taḳrîżi’l-Fażl b. er-Rebîʿ). Ebû Nüvâs’ın Abbâsî vezirlerinden Fazl b. Rebî‘ için yazdığı elli dört beyitlik kasidenin şerhi olup Muhammed Behcet el-Eserî tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1386/1966).

7. et-Tamâm fî tefsîri eşʿâri Hüzeyl mimmâ aġfelehû Ebû Saʿîd es-Sükkerî. Ebû Saîd es-Sükkerî’nin, Hüzeyl kabilesi şairlerinin şiirlerini derleyip şerhettiği Şerḥu eşʿâri’l-Hüẕeliyyîn (Dîvânü’l-Hüẕeliyyîn) adlı eserinin (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, Kahire 1963-1965) tetimmesi olup Ahmed Nâcî el-Kaysî, Hatîce Abdürrezzâk el-Hadîsî ve Ahmed Matlûb tarafından neşredilmiştir (Bağdat 1382/1962).

8. et-Tenbîh (Şerḥu müstaġlaḳı ebyâti’l-Ḥamâse). Ebû Temmâm’ın el-Ḥamâse’sinin şerhi olan eser üzerinde Yesrî el-Kāsımî Kahire Üniversitesi’nde yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1971). İbn Cinnî’nin bu şerhi üzerine Ebû Nasr Mansûr b. Müsellem ed-Dümeyk el-Halebî Tetimmetü mâ ḳaṣṣara fîhi İbn Cinnî fî şerḥi ebyâti’l-Ḥamâse adıyla bir eser yazmıştır.

D) Diğer Eserleri. 1. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi’l-ḳırâʾât ve’l-îżâḥ ʿanhâ. Temel kaynağı Ebû Bekir İbn Mücâhid’in el-Ḳırâʾâtü’ş-şâẕẕe’si olan eserde şâz kıraatler özellikle gramer ve i‘rab yönünden incelenmiştir (nşr. Ali en-Necdî Nâsıf – Abdülfettâh İsmâil Şelebî – Abdülhalîm en-Neccâr, I-II, Kahire 1386-1389/1966-1969, 1414/1994). Eser üzerinde daha önce G. Bergsträsser bir çalışma yapmıştır (bk. bibl.)

2. Şevâẕẕü’l-Ḳurʾân. Berlin’de Staatsbibliothek’te (nr. 674) bir nüshası mevcuttur.

3. el-Ḫâʾât fî kitâbillâh (nşr. Nevâr Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn, Mecelletü’l-Belâġ, sy. IV-V [1976], s. 62-73).

4. el-Ḫâṭıriyyât. Çoğu gramere dair olmak üzere yaklaşık 279 konudan oluşan eser Ali Zülfikar Şâkir tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1408/1988). Muhammed Ahmed ed-Dâlî, eserin yazma nüshaları üzerinde yaptığı çalışmalar sonunda bu neşirde tesbit ettiği eksik bölümleri Baḳıyyetü’l-Ḫâṭıriyyât adıyla yayımlamıştır (MMLADm., LXVII [1992], s. 417-494). İlâve edilen bölümlerle birlikte eserin tamamı 369 konuya ulaşmıştır.

İbn Cinnî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Müfîd fi’n-naḥv, et-Telḳīn fi’n-naḥv, Risâle fî meddi’l-eṣvât ve meḳādîri’l-meddât, Teʿâḳubü’l-ʿArabiyye, Şerḥu’l-Faṣîḥ li-S̱aʿleb, en-Nevâdirü’l-mümtiʿa fi’l-ʿArabiyye, Şerḥu’l-Maḳṣûr ve’l-memdûd li’bni’s-Sikkît, Muḫtaṣarü (Muḥtârü)’l-erâcîz, Kitâbü’z-Zecr, el-Faṣl (el-Farḳ) beyne’l-kelâmi’l-ḫâṣ ve’l-ʿâmm, en-Naḳż ʿalâ İbn Veḳīʿ fî şiʿri’l-Mütenebbî, Tefsîrü’l-ʿAleviyyât (Şerif er-Radî’nin dört mersiyesinin şerhi), el-Müheẕẕeb fi’l-ḳırâʾât, el-Vaḳf ve’l-ibtidâʾ, el-Mesâʾilü’d-Dımaşḳıyyât, el-Mesâʾilü’l-Vâsıṭıyyât, Meḥâsinü’l-ʿArabiyye, el-Büşrâ ve’ẓ-ẓafer, et-Teẕkiretü’l-Iṣbahâniyye, Ẕü’l-ḳad fi’n-naḥv, et-Tebṣıra, el-Ḫaṭîb, Sırrü’s-sürûr, el-Fâʾiḳ, Şerḥu’l-Müẕekker ve’l-müʾennes̱ li’bni’s-Sikkît, Muḫtaṣaru Teẕkireti Ebî ʿAlî el-Fârisî, el-Meʿâni’l-mücerrede. İbn Cinnî, Ebü’l-Esved ed-Düelî’nin divanını istinsah ederek şiirlerini şerhetmiş (DİA, X, 312), Abdullah b. Ömer el-Arcî’nin divanı da (nşr. Hıdr et-Tâî – Reşîd Ubeydî, Bağdat 1375/1956) onun rivayetiyle zamanımıza intikal etmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Cinnî, el-Ḫaṣâʾiṣ (nşr. M. Ali en-Neccâr), Beyrut 1371/1952, neşredenin girişi, s. 3-73.

a.mlf., el-Lümaʿ fi’l-ʿArabiyye (nşr. Fâiz Fâris), Küveyt 1392/1972, neşredenin girişi, s. c-kz; a.e. (nşr. Hâmid el-Mü’min), Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s. 7-30.

a.mlf., el-Müẕekker ve’l-müʾennes̱ (nşr. Târık Necm Abdullah), Cidde 1405/1985, neşredenin girişi, s. 5-40.

a.mlf., Sırru sınâʿati’l-iʿrâb (nşr. Hasan Hindâvî), Dımaşk 1405/1985, neşredenin girişi, s. 5-53.

a.mlf., el-Mübhic fî tefsîri esmâʾi şuʿarâʾi’l-Ḥamâse (nşr. Hasan Hindâvî), Dımaşk-Beyrut 1407/1987, neşredenin girişi, s. 5-22.

a.mlf., el-Ḫâṭıriyyât (nşr. Ali Zülfikār Şâkir), Beyrut 1408/1988, neşredenin girişi, s. 7-15.

a.mlf., ʿİlelü’t-tes̱niye (nşr. Sabîh et-Temîmî), Kahire 1413/1992, neşredenin girişi, s. 5-39.

a.mlf., el-Muḥteseb (nşr. Ali en-Necdî Nâsıf v.dğr.), Kahire 1414/1994, neşredenin girişi, s. 5-22.

İbn Mis‘ar et-Tenûhî, Târîḫu’l-ʿulemâʾi’n-naḥviyyîn (nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv), Cîze 1412/1992, s. 24-25.

Ali b. Hasan el-Bâharzî, Dümyetü’l-ḳaṣr (nşr. Sâmî Mekkî el-Ânî), Bağdad 1971, I, 481.

İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, II, 585.

Kemâleddin el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâʾ (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1386/1967, s. 332-334.

Ebü’l-Bekā el-Ukberî, el-Müttebaʿ fî şerḥi’l-Lümaʿ (nşr. Abdühamîd Hamed M. Mahmûd ez-Zevî), Bingazi 1994, neşredenin girişi, I, 19-31.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XII, 81-115.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 179, 392.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 335-340.

İbn Hallikân, Vefeyât, III, 246-248.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVII, 17-19.

Taşköprizâde, Miftâḥu’s-saʿâde, Haydarâbâd 1356/1937, I, 114-115.

G. Bergsträsser, Nichtkanonische Koranlesarten im Muḥtasab des Ibn Ğinnī, München 1933.

Muhammed Ali el-Kassâs, İbn Cinnî ve felsefetühü’l-luġaviyye (yüksek lisans tezi, 1939), Câmiatü’l-Kahire Külliyyetü’l-âdâb.

Brockelmann, GAL, I, 126; Suppl., I, 191-192.

a.mlf., “Ibn Ginni über das weibliche demonstra-tivpronomen”, Islamica, III, Leipzig 1927, s. 319-324.

Sezgin, GAS, II, 492-493; IX, 173-182.

Hüsâm Saîd en-Naîmî, ed-Dirâsâtü’l-leheciyye ve’ṣ-ṣavtiyye ʿinde İbn Cinnî, Bağdad 1980.

a.mlf., İbn Cinnî ʿâlimü’l-ʿArabiyye, Bağdad 1990.

Abbas el-Kummî, el-Künâ ve’l-elḳāb, Beyrut 1983, I, 246-247.

Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 198, 501-502, 523.

Mahmûd Hüseynî, el-Medresetü’l-Baġdâdiyye fî târîḫi’n-naḥvi’l-ʿArabî, Beyrut 1407/1986, s. 319-391.

Hasan İsmâil Abdürrâzık, Ḫaṣâʾiṣü’n-naẓm fî Ḫaṣâʾiṣi’l-ʿArabiyye li-Ebi’l-Fetḥ ʿOs̱mân İbn Cinnî, Kahire 1987.

Bû Şitâ el-Attâr, Fıḳhü’l-luġati’l-ʿArabiyye: Nemûẕec İbn Cinnî, Dârülbeyzâ 1988.

Ahmed Süleyman Yâkūt, ed-Dersü’d-delâlî fî Ḫaṣâʾiṣi İbn Cinnî, İskenderiye 1989.

Abdülmün‘im Seyyid Abdüsselâm el-Eşkar, el-Belâġa fi’l-ḳırâʾâti’ş-şâẕẕe ʿinde İbn Cinnî, Kahire 1410/1990.

Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ʿUyûnü’l-müʾellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 264-266.

Abdülkerîm Muhammed el-Es‘ad, el-Vasîṭ fî târîḫi’n-naḥvi’l-ʿArabî, Riyad 1992, s. 129-131.

Abdülâl Sâlim Mekrem, el-Ḳırâʾatü’l-Ḳurʾâniyye, Beyrut 1417/1996, s. 254-267.

Mehmet Yavuz, İbn Cinnî, Hayatı ve Arap Gramerindeki Yeri (doktora tezi, 1996), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Oscar Rescher, “Studen über Ibn Ğinni’s und die allgemeinen politischen und kulturellen Verhältniss seiner Zeit”, ZA, XXIII (1909), s. 1-54.

Muhammed Es‘ad Tales, “Ebü’l-Fetḥ b. Cinnî”, MMİADm., XXIV (1949), s. 537-546; XXV (1950), s. 78-86; XXXI (1956), s. 106-118, 283-300, 451-472, 631-648; XXXII (1957), s. 338-352, 658-671.

H. Fleisch, “La conception phonétique des arabes d’après le Sırr ṣınā‘at al-i‘rāb d’Ibn Jinnī”, ZDMG, CVIII/1 (1958), s. 74-105.

Jean-Patrick Guillaume, “Le statut des représentations sous-jacentes en morphophonologie d’après Ibn Ğınnī”, Arabica, XXVIII, Leiden 1981, s. 222-241.

Abdüsselâm Seyyid Hâmid, “İbn Cinnî beyne nâḳıdîhî fî tefsîri’l-Mütenebbî”, MMMA (Kahire), XXXVI (1992), s. 225-247.

J. Pedersen, “İbn Cinnî”, İA, V/2, s. 720.

a.mlf., “Ibn D̲j̲innī”, EI² (İng.), III, 754.

Ebû Muhammed Vekîlî, “İbn Cinnî”, DMBİ, III, 252-258.