İBN CÜMEY‘ el-GASSÂNÎ

305 (917) yılında Sayda’da doğdu. 306’da doğduğu da söylenmektedir. Yetiştirdiği hadis âlimleriyle tanınan bir aileye mensup olup beşinci dedesi Cümey‘e nisbetle anılır. Babasından ve Sayda’nın önde gelen âlimlerinden ders aldı. Zehebî, onun hadis semâına 323’te (935) Ebü’l-Hasan Muhammed b. Ahmed b. Safve’den başladığını söylerse de (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVII, 155; Târîḫu’l-İslâm, s. 66) İbn Cümey‘in kendisinden Halep’te hadis rivayet ettiğini belirterek hocaları arasında saydığı (Kitâbü Muʿcemi’ş-şüyûḫ, s. 353), Zehebî’nin de biyografisini yazarken talebeleri arasında İbn Cümey‘e de yer verdiği (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XV, 295) Ebü’l-Fazl ed-Debbâc 309’da (921-22) vefat ettiğine göre (Hatîb, XII, 153) İbn Cümey‘in önceleri babasının refakatinde olmak üzere beş yaşından itibaren seyahate çıkarak tahsil hayatına başladığı anlaşılmaktadır. Şam, Mısır, Irak, Hicaz ve İran bölgelerinde elliden fazla yer dolaştı. Kendilerinden faydalandığı hocaların sayısı, adlarını Muʿcem’inde zikrettiklerine rivayette bulunduğu halde eserine almadıkları da ilâve edilecek olursa 400’ü aşmaktadır (dolaştığı yerlerin ve hocalarının listesi için bk. Kitâbü Muʿcemi’ş-şüyûḫ, neşredenin girişi, s. 13). Başta babası olmak üzere Hüseyin b. İsmâil el-Mehâmilî, İbn Mahled el-Attâr, İbn Ukde, Râmhürmüzî, Yezîd b. Muhammed el-Ezdî ve Yezîd b. İsmâil el-Hallâl onun hocalarından bazılarıdır.

Seyahatlerini tamamladıktan sonra Sayda’ya dönen İbn Cümey‘ burada hadis dersi vermeye başladı ve Sayda’nın yetiştirdiği meşhur âlimlerden biri olarak tanındı. Kendisinden hadis rivayet edenler arasında, başta Seken diye bilinen oğlu Hüseyin olmak üzere torunu Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Hasan es-Saydâvî, Temmâm er-Râzî, Muhammed b. Ali es-Sûrî, İbn Tallâb diye bilinen Ebû Nasr Hüseyin b. Muhammed el-Kureşî ve akranlarından Abdülganî el-Ezdî’yi saymak mümkündür.

Güvenilir bir râvi olduğu belirtilen ve zühd hayatına önem veren İbn Cümey‘ Receb 402’de (Şubat 1012) Sayda’da vefat etti. Sem‘ânî’nin 400’den önce öldüğü yolundaki kaydı (el-Ensâb, VIII, 119) doğru değildir.

Eserleri. 1. Muʿcemü İbn Cümeyʿ (Müsnedü İbn Cümeyʿ, Muʿcemü’ş-şüyûḫ). Müellif bu eserinde hocalarının adlarını zikretmekte ve çok defa onlardan rivayet ettiği birer hadis veya şiire, kıssa ve özlü bilgilere yer vermektedir. İbn Cümey‘, birkaçı dışında hocalarının biyografilerine ve onlardan ne zaman hadis dinlediğine dair bilgi vermemekte, ancak kendileriyle nerede görüştüğünü çoğunlukla belirtmektedir. Adları Muhammed olanlarla başlayan eserde isimler alfabetik sıraya göre dizilmekle birlikte buna her zaman dikkat edilmediği görülmektedir. Eser, müellifin kendilerinden rivayette bulunduğu halde eserine almadığı hocalarından oluşan iki ayrı ek, Muhammed b. Sened’in bu eserden yaptığı seçmelerden oluşan el-Münteḳā min Muʿcemi’ş-şüyûḫ (Muḫtârât, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 52, vr. 98^b-101^a) adlı kitabı ve İbn Cümey‘in oğlu Seken’in dedesinden ve babasından dinlediği hadislerden derlediği ve nâşirin Ḥadîs̱ü’s-Seken b. Cümeyʿ adını verdiği iki risâle ile birlikte Ömer Abdüsselâm Tedmürî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1405/1985, 1987). Zehebî, eserdeki bazı hadisleri seçerek Erbaʿûne ḥadîs̱en büldâniyye adında bir cüz oluşturmuştur (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, neşredenin girişi, I, 89).

2. Muʿcemü (Semâʿâtü) telâmîẕi İbn Cümeyʿ. Müellifin kendisinden hadis alan talebelerinin isimlerini kaydettiği anlaşılan bu eserin birkaç cüzden meydana geldiği belirtilmektedir (Kitâbü Muʿcemi’ş-şüyûḫ, neşredenin girişi, s. 34).

Sezgin, İbn Cümey‘e Ḥadîs̱ adıyla bir eser daha nisbet ediyorsa da (GAS [Ar.], I, 454) aslında bu eser, Ḥadîs̱ü’s-Seken başlığıyla neşredilen (nşr. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî, Kitâbü Muʿcemi’ş-şüyûḫ içinde, s. 414-422) ve ferağ kaydından müellifin oğlu Seken’e ait olduğu açıkça anlaşılan iki varaklık bir risâleden ibarettir. Bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan eserin (Hadis, Mecmua, nr. 17, vr. 83-84) asıl adı el-Muḫtâr min ḥadîs̱i İbn Cümeyʿdir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Cümey‘, Kitâbü Muʿcemi’ş-şüyûḫ (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Beyrut 1405/1985, s. 353, 421, 423-425; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 13, 23, 34.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, XII, 153.

Sem‘ânî, el-Ensâb, VIII, 116-117, 119.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, III, 437-438.

İbn Manzûr, Muḫtaṣaru Târîḫi Dımaşḳ, XXI, 305.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, neşredenin girişi, I, 89; XV, 295; XVII, 152-156.

a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 401-420, s. 65-66.

a.mlf., el-ʿİber, II, 202-203.

Safedî, el-Vâfî, II, 60.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, IV, 231.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1678, 1737.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, III, 164.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 59.

Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 102, 169, 286.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 259.

Ziriklî, el-Aʿlâm, V, 313.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VIII, 315.

Sezgin, GAS (Ar.), I, 453-454.