İBN CÜZEY

19 Rebîülevvel 693 (17 Şubat 1294) tarihinde Gırnata’da (Granada) doğdu. Talebesi Hadramî ile oğlu Abdullah’ın talebelerinden Mücârî’nin bu tarihi vermesine karşılık (Bernâmec, s. 88; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, s. 399) Makkarî aynı yılın 9 Rebîülâhirinde (9 Mart) doğduğunu söylemektedir (Nefḥu’ṭ-ṭîb, V, 516). Yemen asıllı Benî Kelb kabilesine mensup olup dedelerinden Cüzey’e nisbetle anılmaktadır. Ataları ilk fetihler sırasında Endülüs’e gelerek Gırnata’nın güneyindeki Velme’ye yerleşmişlerdi (İbnü’l-Hatîb, III, 20). Makkarî’nin Velbe (Huelva) adıyla zikrettiği şehir ise (Nefḥu’ṭ-ṭîb, V, 514) İşbîliye’nin (Sevilla) güneybatısında bulunmaktadır. Dedesinin dedesi Yahyâ ile onun babası Abdurrahman Ceyyân’da (Jaén) emirlik yapmışlardır (İbnü’l-Ahmer, s. 166).

İbn Cüzey Gırnata’da tahsil gördü. Ebû Ca‘fer İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî, Ebû Abdullah İbnü’l-Kemmâd, Ebû Abdullah İbn Rüşeyd, Ebû Muhammed İbnü’l-Müezzin, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ali el-Hadramî, Ebü’l-Mecd İbnü’l-Ahvas, Ebü’l-Kāsım İbnü’ş-Şât gibi âlimlerden ders aldı. Başta oğulları Ahmed, Muhammed ve Abdullah olmak üzere Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, İbnü’l-Hasan en-Nübâhî, Ebü’l-Kāsım İbnü’l-Haşşâb ve Hadramî (muhtemelen Abdülmüheymin b. Muhammed el-Hadramî) gibi âlimler de ondan ilim tahsil ettiler. Fıkıh, kıraat, tefsir, hadis ve Arap dili alanlarında derin bilgi sahibi olan İbn Cüzey, genç yaşta Gırnata Ulucamii’nde imam-hatiplik görevine getirildi. Kitap toplamaya meraklı olup hükümdarlarınkine benzetilen bir kütüphanesi vardı. Kaynaklarda hoşsohbet, takvâ sahibi bir insan olduğu belirtilir. Gırnata’da hüküm süren Nasrîler’in (Benî Ahmer) en parlak döneminde yaşayan İbn Cüzey, Nasrîler’in Merînîler’le birlikte İspanyol ve Portekiz kuvvetlerine karşı Cebelitârık yakınlarındaki Tarîf’te yaptığı savaşta şehid düştü (7 Cemâziyelevvel 741/29 Ekim 1340).

Eserleri. Yazdığı şiirlerden pek azı günümüze ulaşan İbn Cüzey (bazı örnekler için bk. İbnü’l-Hatîb, III, 22-23; Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, V, 515-516) fıkıh, tefsir, hadis ve kelâm konularında çeşitli eserler kaleme almıştır.

1. el-Ḳavânînü’l-fıḳhiyye. Tam adı el-Ḳavânînü’l-fıḳhiyye fî telḫîṣi meẕhebi’l-Mâlikiyye ve’t-tenbîh ʿalâ meẕhebi’ş-Şâfiʿiyye ve’l-Ḥanefiyye ve’l-Ḥanbeliyye olup Ḳavânînü’l-aḥkâmi’ş-şerʿiyye ve mesâʾili’l-furûʿi’l-fıḳhiyye diye de anılmaktadır. Muhtasar bir mukayeseli fıkıh (hilâf) kitabı olan eser, iman esaslarıyla ilgili çeşitli konuların yer aldığı bir girişten sonra ibadetler ve muâmelât konularının işlendiği, her biri on kitap ve 100 babdan oluşan iki ana kısma ayrılmıştır. Sonunda da siyer, Endülüs’ün fethi, emir ve yasaklarla ilgili çeşitli konuların yer aldığı yirmi babdan oluşan “el-Kitâbü’l-Câmiʿ” başlıklı bölüm bulunmaktadır. Dört Sünnî mezhep yanında müstakil mezhep sahibi müctehidlerden Süfyân es-Sevrî, Hasan-ı Basrî, Abdullah b. Mübârek, İbrâhim en-Nehaî, Dâvûd ez-Zâhirî, Evzâî ve diğer bazı âlimlerin görüşlerine de yer verilen eserin çeşitli neşirleri yapılmıştır (Tunus 1344/1926, 1981; Fas 1354/1935; Dârülbeyzâ 1965; nşr. Abdülazîz Seyyid el-Ehl, Beyrut 1968, 1979; nşr. Abdurrahman Hasan Mahmûd, Kahire 1405-1406/1985).

2. Taḳrîbü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl. Fıkıh usulüne dair muhtasar bir eserdir (nşr. Abdullah Muhammed el-Cebûrî, Bağdat 1990; nşr. Muhammed Ali Ferkûs, Mekke 1990; nşr. Muhammed Muhtâr b. Muhammed el-Emîn eş-Şinkītî, Kahire 1414/1994).

3. et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl. Kur’ân-ı Kerîm’in tefsiriyle ilgili olup çeşitli konularda faydalandığı birçok eser içinde (Ali Muhammed ez-Zübeyrî, I, 267-333) İbn Atıyye’nin el-Muḥarrerü’l-vecîz’i ile Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı iki önemli kaynağıdır. Kur’an tarihi ve ilimleriyle Kur’an’da sıkça geçen bazı kelimelerin anlamlarına dair bir lugatçenin de yer aldığı girişten sonra her âyeti sırasıyla ele alan İbn Cüzey sadece anlaşılması zor kelime ve terkipleri yorumlamakla yetinmiştir. Eser muhtasar olduğundan dil, kıraat ve fıkıh ihtilâflarıyla tarihî kıssaların ayrıntılarına yer verilmediği gibi her âyetin yorumunda aynı esaslar uygulanmamış, müellifçe önem atfedilen hususlara temas edilmiştir. İlgili âyetlerde kelâmî konuların da tartışıldığı eserde Ehl-i sünnet görüşü savunularak Mu‘tezile vb. fırkalar eleştirilmiştir. Özlü bir eser olması yanında nakledilen rivayet ve görüşlerin tahlil ve tenkit edilmesi, müellifin kendi tercihini belirtmesi bakımından ayrıca önem taşıyan et-Teshîl önce Kahire’de basılmış (1355), daha sonra Muhammed Abdülmün‘im el-Yûnusî ile İbrâhim Atve İvaz (I-IV, Kahire, ts.) ve ayrıca Dârü’l-kitâbi’l-Arabî tarafından büyük bir cilt halinde neşredilmiştir (Beyrut 1393/1973, 1403/1983).

4. el-Envârü’s-seniyye fi’l-kelimâti’s-sünniyye. İbadetler, muâmelât ve âdâba dair sahih hadislerin toplandığı bir muhtasardır. Temgrût’ta Dârü’l-kütübi’n-Nâsıriyye’de (nr. 3191/1), Hizânetü’t-Tıtvân’da (nr. 390, vr. 2-50; nr. 391, vr. 441-544) ve diğer bazı kütüphanelerde (Brockelmann, GAL, II, 342; Suppl., II, 377) yazma nüshaları bulunan eserin Tunus’ta basıldığı kaydedilmektedir (Ali Muhammed ez-Zübeyrî, I, 225; DMBİ, III, 236). el-Envâr’ı Ali b. Muhammed el-Kalesâdî Lübbü’l-ezhâr şerḥu eḥâdîs̱i’l-Envâr (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 19621; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 342), Muhammed b. Abdülmelik el-Kaysî el-Mintûrî Menâhicü’l-ʿulemâʾi’l-aḫyâr fî tefsîri eḥâdîs̱i Kitâbi’l-Envâr (Karaviyyîn ve Ezher kütüphanelerindeki birer yazması için bk. Brockelmann, GAL Suppl., II, 377; Ali Muhammed ez-Zübeyrî, I, 228) adıyla şerhetmişlerdir. Abdülhay el-Kettânî, Kalesâdî’ye ait şerhin bir nüshasının kendisinde bulunduğunu belirtir (Fihrisü’l-fehârîs, I, 206).

5. en-Nûrü’l-mübîn fî ḳavâʿidi ʿaḳāʾidi’d-dîn. Bir nüshası Fas’ta Karaviyyîn Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 721, vr. 117^b-130^a).

6. eż-Żarûrî fî ʿilmi’d-dîn (Dârü’l-kütübi’n-Nâsıriyye, nr. 1652/3).

7. Taṣfiyetü’l-ḳulûb fi’l-vüṣûl ilâ ḥażreti ʿAllâmi’l-ġuyûb (Dârü’l-kütübi’n-Nâsıriyye, nr. 1687/1).

8. el-Muḫtaṣarü’l-bâriʿ fî ḳırâʾati Nâfiʿ. Tunus’ta el-Mektebetü’l-vataniyye’de bir nüshası mevcuttur (DMBİ, III, 236).

İbn Cüzey’in kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Vesîletü’l-müslim fî tehẕîbi Ṣaḥîḥi Müslim, ed-Daʿavât ve’l-eẕkârü’l-müstaḫrece min ṣaḥîḥi’l-aḫbâr, Uṣûlü’l-ḳurrâʾi’s-sitte ġayre Nâfiʿ, el-Fevâʾidü’l-ʿâmme fî laḥni’l-ʿâmme, Fehrese.

Batı İslâm dünyasının önemli şahsiyetlerinden biri olan İbn Cüzey hakkında Süleyman Ebü’r-Rîş İbn Cüzey el-Kelbî ve es̱eruhû fi’l-fıḳhi’l-İslâmî adıyla bir doktora tezi (1395, Câmiatü’l-Ezher, Külliyyetü’ş-şerîa ve’l-kānûn), Abdülhamîd Muhammed Nedâ el-İmâm İbn Cüzey el-Kelbî ve cühûdühû fi’t-tefsîr min ḫilâli’t-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl (1400, Câmiatü’l-Ezher, Külliyyetü usûli’d-dîn) ve Ali Muhammed ez-Zübeyrî İbn Cüzey ve menhecühû fi’t-tefsîr (1402, el-Câmiatü’l-İslâmiyye [Medine]; bu eser basılmıştır: I-II, Dımaşk 1407/1987) adıyla yüksek lisans tezi hazırlamışlardır. Muhammed Abdürrahîm Muhammed de Minye Üniversitesi’nde (Mısır) Menhecü İbn Cüzey el-Kelbî el-Endelüsî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm adıyla bir çalışma yapmıştır (Kahire 1989).

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Hatîb, el-İḥâṭa, III, 20-23.

a.mlf., Evṣâfü’n-nâs fi’t-tevârîḫ ve’ṣ-ṣılât (nşr. M. Kemâl Şebâbe), Muhammediyye 1397/1977, s. 27.

İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, II, 274-276.

İbnü’l-Ahmer, Nes̱îrü’l-cümân fî şiʿri men naẓẓamenî ve iyyâhü’z-zamân (nşr. M. Rıdvân ed-Dâye), Beyrut 1407/1987, s. 164-166, 283.

Mücârî, Bernâmec (nşr. M. Ebü’l-Ecfân), Beyrut 1982, s. 84-92.

Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc, Trablus 1989, s. 398-399.

Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, V, 514-540.

a.mlf., Ezhârü’r-riyâż (nşr. Mustafa es-Sekkā v.dğr.), Rabat 1978, III, 184-189.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 213.

Brockelmann, GAL, II, 342; Suppl., II, 377.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 206.

M. Âbid el-Fâsî, Fihrisü maḫṭûṭâti Ḫizâneti’l-Ḳaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1399-1400/1979-80, I, 71; II, 332-334, 511.

Mehdî ed-Dîlîrû – Muhammed Bû Hubze, Fihrisü maḫṭûṭâti Ḫizâneti Tıṭvân, Tıtvân 1404/1984, s. 102-103.

Muhammed el-Menûnî, Delîlü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’n-Nâṣıriyye bi-Temkrût, Muhammediyye 1405/1985, s. 73, 102, 104, 141, 182, 216.

Mustafa İbrâhim el-Müşînî, Medresetü’t-tefsîr fi’l-Endelüs, Beyrut 1406/1986, s. 102-103.

Ali Muhammed ez-Zübeyrî, İbn Cüzey ve menhecühû fi’t-tefsîr, Dımaşk 1407/1987, I-II.

Abdülmecîd Abdüsselâm el-Muhtesib, “Mevḳıfü İbn Cüzey el-Kelbî el-Endelüsî mine’l-Muʿtezile fî tefsîrihî li-Ki-tâbi’t-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl”, Dirâsâtü’l-ʿulûmi’l-insâniyye ve’t-türâs̱, XI/4, Amman 1405/1984, s. 41-43.

Maria Arcas Campoy, “Un tratado de derecho Comparado: el Kitāb al-Qawānīn de Ibn Ğuzayy”, Quaderni di Studi Arabi, sy. 5-6, Venezia 1987-88, s. 49-57.

Ali Refîî, “İbn Cüzey”, DMBİ, III, 235-236.