İBN EBÛ YA‘LÂ

15 Şâban 451’de (26 Eylül 1059) Bağdat’ta doğdu. Birçok ilim adamının yetiştiği bir aileden gelmiş olup Hanbelî mezhebinde ictihad mertebesine ulaşan Kādî Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’nın oğludur. Yine İbn Ebû Ya‘lâ diye anılmakla birlikte kendisinden Ebû Hâzim künyesiyle ayrılan küçük kardeşinin adı da Muhammed olduğundan (ö. 527/1133) bazı müellifler iki kardeşi birbirine karıştırmışlardır.

İbn Ebû Ya‘lâ ilk öğrenimini, döneminde Hanbelîler’in lideri sayılan babasından ve anne tarafından dedesi Câbir b. Yâsîn’den görmüşse de küçük yaşta babasının vefatı sebebiyle ondan fıkıh okuma fırsatı bulamadı. Ebû Bekir el-Hayyât’tan kıraat dersi aldı; onun huzurunda 464 (1072) ve 465 yıllarında Nâfi‘ kıraatiyle Kur’an’ı iki defa hatmetti. 465-470 (1073-1078) yılları arasında Şerîf Ebû Ca‘fer Abdülhâliḳ b. Îsâ el-Hâşimî’den fıkıh ve fıkıh usulü okudu. Hatîb el-Bağdâdî, Muhammed b. Veşşâh ez-Zeynebî, Ebû Ali İbnü’l-Bennâ el-Bağdâdî, Ebû Muhammed Rızkullah b. Abdülvehhâb et-Temîmî, Ebû Ca‘fer İbn Müslime, Ebû Bekir el-Hayyât, Ebü’l-Muzaffer Hennâd en-Nesefî ve başkalarından hadis dinledi. Özellikle fıkıh alanında bilgi sahibi oldu. Hadis konusunda güvenilir kabul edilen İbn Ebû Ya‘lâ mezhebine taassup derecesinde bağlı idi ve sünnet muhaliflerine karşı tâviz vermiyordu. Bu tavrının sonucu olarak Eş‘arîler’le tartışmalarda bulundu, onlara karşı sert bir mücadele yürüttü. Kaynaklarda “kadı” unvanıyla anıldığı halde nerede kadılık yaptığı belirtilmemekte, ancak kardeşi Ebû Hâzim ile birlikte Kādılkudât Ebü’l-Hasan İbnü’d-Dâmegānî’nin huzurunda şahitlik (noterlik) yaptığı bilinmektedir (Safedî, I, 160).

İbn Ebû Ya‘lâ’nın fıkıh alanında yetiştirdiği öğrenciler arasında Ebü’l-İz Abdülmugīs b. Züheyr el-Harbî, Abdülkādir-i Geylânî, Vezir Ebü’l-Muzaffer İbn Hübeyre ve yeğeni Vâsıt Kadısı Ebû Ya‘lâ es-Sagīr gibi âlimler vardır. Kendisinden hadis rivayet edenler içinde de İbnü’l-Haşşâb el-Bağdâdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed ez-Zeytûnî, Cüneyd b. Ya‘kūb el-Cîlî, Ebü’l-Alâ el-Hemedânî, Batâihî, Ebû Muhammed el-Mübârek b. Ali et-Tabbâh, İbnü’l-Harîf, Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî, Ebû Tâhir es-Silefî ve Hâfız Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’in isimleri zikredilebilir. Ayrıca Ebû Mûsâ el-Medînî ve İbn Küleyb icâzet yoluyla kendisinden rivayette bulunmuşlardır. Bağdat’ta Bâbülmerâtib semtinde bulunan evinde geceleri tek başına kaldığı odasına hırsızlık için giren hizmetçileri tarafından 10 Muharrem 526 (2 Aralık 1131) gecesi öldürülen İbn Ebû Ya‘lâ Bâbü Harb Mezarlığı’nda babasının yanına defnedildi.

Eserleri. 1. Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile (Ṭabaḳātü’l-aṣḥâb, Ṭabaḳātü’l-Ḥanbeliyye). Klasik anlamda Hanbelî tabakatına dair ilk kitap sayılan eser, Ahmed b. Hanbel’den başlayarak 512 (1118) yılına kadar altı tabaka halinde 706 Hanbelî âliminin biyografisini içerir (I-II, nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī, Kahire 1371/1952; Beyrut, ts.). İlk iki tabaka alfabetik, diğerleri ise kronolojik olarak sıralanmıştır. Kitapta gerek İbn Hanbel’in gerekse mezhebin ileri gelen âlimlerinin kelâm ve fıkha dair görüşlerine geniş yer verilir. Bilhassa Ebü’l-Kāsım el-Hırakī ile Gulâmü’l-Hallâl arasındaki doksan sekiz ihtilâflı meselenin sıralanıp tarafların görüşlerinin, dört mezhep imamı ile diğer bazı müctehidlerden hangisinin görüşüne uygun düştüğünün belirtildiği bölüm (II, 76-118) muhtasar bir hilâf eseri olarak kabul edilebilir. Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile’ye İbn Receb tarafından (ö. 795/1393) bir zeyil yazılmış ve bunu başka zeyiller takip etmiştir (DİA, XV, 544). Şemseddin Muhammed b. Abdülkādir el-Ca‘ferî en-Nablusî eseri ihtisar etmiş (nşr. Ahmed Ubeyd, Dımaşk 1350), Ebû Akkāşe Sâlih b. Osman b. Abdülhamîd Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile ve bu muhtasarı için şahıs ve kitap adları ile hadis ve konu indeksi hazırlamıştır (el-Fehârisü’ş-Şâmile li-Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, Riyad 1413/1993). Eser Hediyyetü’l-ʿârifîn’de yanlışlıkla müellifin kardeşi Ebû Hâzim’e nisbet edilmiştir (II, 86). Abdurrahman b. Sâlih b. Muhammed el-Gufeylî, eserdeki nakillere dayanarak Mesâʾilü’l-İmâm Aḥmed el-fıḳhiyyetü’l-menḳūle ʿanhü fî Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile li’bn Ebî Yaʿlâ fî ġayri’l-ʿibâdât adıyla Riyad Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye külliyyetü’ş-şerîa’da bir yüksek lisans tezi (1412/1991), yine aynı üniversiteden Âid b. Fedgūş el-Hâris Mesâʾilü’l-İmâm Aḥmed el-fıḳhiyyetü’l-manṣûṣa ʿanhü fî Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile li’bn Ebî Yaʿlâ fi’l-ʿibâdât adıyla bir öğretim üyeliği tezi (1413) hazırlamıştır.

2. Kitâbü’t-Tamâm limâ ṣaḥḥa fi’r-rivâyeteyn ve’s̱-s̱elâs̱ ve’l-erbaʿ ʿani’l-İmâm ve’l-muḫtâr mine’l-vecheyn ʿan aṣḥâbihi’l-ʿarânîni’l-kirâm (nşr. Abdullah b. Muhammed b. Ahmed et-Tayyâr – Abdülazîz b. Muhammed b. Abdullah el-Meddallâh, I-II, Riyad 1414). Babasının Kitâbü’r-Rivâyeteyn ve’l-vecheyn adlı kitabını ikmal için yazdığı bu eserde yer alan konular çoğunlukla fıkha dair olmakla birlikte son kısımda usûl-i fıkıh ve diğer bazı konularla ilgili meselelere de temas edilmiştir.

3. el-Mesâʾilü’lletî ḥalefe ʿaleyhâ Aḥmed (nşr. Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd, Riyad 1407/1987).

4. el-İʿtiḳād. Ziriklî’nin belirttiğine göre Şam Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bir nüshası mevcuttur (el-Aʿlâm, VII, 23).

İbn Ebû Ya‘lâ’nın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Îżâḥu’l-edille fi’r-red ʿale’l-fıraḳı’ḍ-ḍâlleti’l-muḍılle, er-Red ʿalâ zâʾiġi’l-iʿtiḳādât fî menʿihim min semâʿi’l-âyât, Şerefü’l-ittibâʿ ve serefü (şerrü)’l-ibtidâʿ, el-Müfredât fî uṣûli’l-fıḳh (İbn Receb bu kitaptan iktibasta bulunmuştur, bk. eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, I, 178), el-Muḳniʿ fi’n-niyyât, el-Miftâḥ fi’l-fıḳh, el-Mecmûʿ fi’l-fürûʿ, Ruʾûsü’l-mesâʾil ve el-Müfredât fi’l-fıḳh. Brockelmann’ın İbn Ebû Ya‘lâ’ya nisbet ettiği el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye (GAL Suppl., I, 557) babası Kādî Ebû Ya‘lâ’ya aittir.

İbn Ebû Ya‘lâ ayrıca babasının Tenzîhü Muʿâviye (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2763/13) adlı eserini rivayet etmiştir. Yazma nüshada bu adla geçen eser İbn Ebû Ya‘lâ tarafından Tebrîʾetü Muʿâviye şeklinde kaydedilmiştir (Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile, II, 205). Risâlenin girişinde belirtildiği üzere bu eseri babasından Receb 458’de (Haziran 1066), yani vefatından iki ay önce dinlemiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2763, vr. 178^b).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Ebû Ya‘lâ, Kitâbü’t-Tamâm (nşr. Abdullah b. Muhammed et-Tayyâr – Abdülazîz b. Muhammed el-Meddallâh), Riyad 1414, neşredenin girişi, I, 13-61.

a.mlf., Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile, II, 205, 232-233, 238, 239, 242, 243, 250.

Sem‘ânî, el-Ensâb, IX, 247.

İbnü’l-Cevzî, Menâḳıbü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî – Ali M. Ömer), Kahire 1399/1979, s. 637.

a.mlf., el-Muntaẓam (Atâ), X, 29.

İbn Nukta, et-Taḳyîd li-maʿrifeti ruvâti’s-sünen ve’l-mesânîd (nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1408/1988, s. 105-106, 362.

Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirʾâtü’z-zamân, VIII, 144-145.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIX, 601-602; XX, 354.

Safedî, el-Vâfî, I, 159-160.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, III, 251.

İbn Receb, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), I, 176-178, 366.

Burhâneddin İbn Müflih, el-Maḳṣadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/1990, II, 499-500.

Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Menhecü’l-aḥmed (nşr. Abdülkādir el-Arnaût v.dğr.), Beyrut 1997, III, 106-108.

a.mlf., ed-Dürrü’l-münaḍḍad fî ẕikri aṣḥâbi’l-İmâm Aḥmed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Kahire 1992, I, 241-242.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1097.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, IV, 79.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 86.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 557.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 211.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VII, 23.

M. J. L. Young, “The Biographical Content of Ibn Abī Ya‘lā’s Ṭabaqāt al-Ḥanābilah”, Actas XVI Congreso UEAI, Salamanca 1995, s. 569-575.

Ramazan Şeşen, Muḫtârât mine’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyyeti’n-nâdire fî mektebâti Türkiye, İstanbul 1997, s. 264.

Tâhir en-Nu‘mânî, “Bâbü’l-Mürâsele ve’l-münâẓara: el-Maḫṭûṭü’n-nefîs: Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile li’bn Ebî Yaʿlâ el-Ferrâ”, el-Muḳteṭaf, IV, Kahire 1951, s. 368-372.

Aḫbârü’t-türâs̱i’l-İslâmî, sy. 39-40, Küveyt 1415/1994, s. 9.

Ali Refîî, “İbn Ebî Yaʿlâ”, DMBİ, II, 700-701.

Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi [Literatür]”, DİA, XV, 544.