İBN FEHD, Necmeddin

29 Cemâziyelâhir 812’de (8 Kasım 1409) Mekke’de doğdu. IX-X. (XV-XVI.) yüzyıllar Mekke’sinin ilim ve fikir hayatında önemli bir mevkiye sahip olan İbn Fehd ailesine mensuptur; babası ünlü hadis âlimi ve tarihçi Takıyyüddin İbn Fehd’dir. İlk tahsiline Kur’an’ı ve babasının kendisi için yazdığı hadis kitabını ezberlemekle başladı. Ardından Hırakī’nin Hanbelî fıkhına dair el-Muḫtaṣar’ını ferâiz bölümüne kadar ezberlediyse de daha sonra babasının teşvikiyle Şâfiî fıkhına yöneldi ve Nevevî’nin el-Minhâc’ının yarısını, bu arada nahivde de İbn Mâlik’in el-Elfiyye’sinin üçte birini ezberledi. Babası onu erken yaşlarda, hac ve umre için Mekke’ye gelen birçok âlimle tanıştırdı ve onlardan ders aldırdı. Zeynüddin Ebû Bekir el-Merâgī, Cemâleddin İbn Zahîre, Zeynüddin Muhammed b. Muhammed et-Taberî, İbnü’s-Selâme, İbnü’l-Cezerî ve Takıyyüddin el-Fâsî hocalarından bazılarıdır. 835 (1432) yılının hac mevsiminde ilim yolculuğuna çıkan İbn Fehd üç yıl boyunca Kahire’den başlayarak İskenderiye, el-Halîl, Kudüs, Dımaşk, Ba‘lebek, Halep, Humus, Hama, Trablus, Gazze, Remle ve Dimyat gibi merkezleri dolaştı. 838’de (1435) İskenderiye’ye, daha sonra aynı yılın hac mevsiminde Mekke’ye dönerek ilmî faaliyetlerini burada sürdürdü. 850 Cemâziyelâhirinin sonunda (Eylül 1446) tekrar Kahire’ye gitti ve aynı yılın hac mevsiminde geri geldi. Bu yolculukları sırasında İbn Hacer el-Askalânî, Hüseyin b. Ali el-Bûsîrî, Abdullah b. Ali el-Kinânî, Rukıyye bint Yahyâ b. Mezrû‘, Âişe bint İbnü’ş-Şerâihî, İbn Nâsırüddin, İbn Hatîbüddehşe, Sıbt İbnü’l-Acemî, Hammâd et-Türkmânî, Muhammed b. Ahmed et-Tedmürî, Şemseddin Muhammed b. Muhammed es-Sübkî, Zeynüddin Abdurrahman b. Ömer el-Kubâî gibi devrin önemli simalarının meclislerine katıldı ve onlardan icâzet aldı; kaldığı her yerde bir yandan da ders okuttu ve birçok talebe yetiştirdi.

7 Ramazan 885’te (10 Kasım 1480) Mekke’de vefat eden Necmeddin İbn Fehd İbn Hacer, Sehâvî, Ebû Abdullah b. Nâsırüddin gibi âlimler tarafından hadis ve özellikle tarih ilmindeki otoritesi kabul edilen, nahiv ilminin inceliklerini bilmemesine rağmen hitâbet ve kitâbet yetenekleriyle tanınan bir ilim adamı ve güvenilir, azimli, zâhid, yardım sever, hoşsohbet ve mütevazi kişiliğinden dolayı daima övgüyle anılan iyi bir insandı.

Eserleri. 1. İtḥâfü’l-verâ bi-aḫbâri Ümmi’l-ḳurâ. Mekke tarihiyle ilgili en eski ve en önemli kitaplardan biri olup daha sonraki Mekke tarihçileri tarafından kaynak olarak kullanılmıştır; özellikle oğlu İzzeddin b. Fehd’in Buġyetü’l-verâ, torunu Muhibbüddin İbn Fehd’in Neylü’l-münâ, Sincârî’nin Menâʾiḥu’l-kerem ve Sehâvî’nin eḍ-Ḍavʾü’l-lâmîʿi gibi eserlerinde kullandıkları görülür. Müellif bu eserini, Takıyyüddin el-Fâsî’nin Mekke tarihi hakkındaki çalışmalarında yer almayan olayları, vefat eden şahısları ve kendi zamanında cereyan eden hadiseleri hicretten itibaren yıllara göre düzenleyerek yazmıştır. Eser dört cüzden meydana gelmekte ve birinci cüz Hz. Peygamber’in doğumu ile vefatı, ikinci cüz 12-600 (633-1204), üçüncü cüz 601-830 (1205-1427), dördüncü cüz 831-885 (1428-1480) yılları arasındaki olayları içermektedir. İlk üç cildini Fehîm Muhammed Şeltût’un yayımladığı kitabın (Kahire 1403-1404/1983-1984) IV. cildini Abdülkerîm el-Bâz doktora tezi olarak hazırlamış ve bu çalışmayı Câmiatü Ümmi’l-kurâ bastırmıştır (Mekke 1408/1988). Eserin bir de Muhammed İsmâil es-Seyyid Ahmed ve Sâdık el-Beylî Muhammed Ebû Şâdî tarafından çıkarılmış âyet, hadis, şiir ve kişi adları fihristi bulunmaktadır (Mekke 1410/1990).

2. ed-Dürrü’l-kemîn bi-ẕeyli’l-ʿİḳdi’s̱-s̱emîn fî târîḫi beledi’l-emîn. Takıyyüddin el-Fâsî’nin Mekke tarihine yazılan bir zeyildir. Fâsî’nin zikretmedikleriyle onun ölümünden sonra 832-885 (1429-1480) yılları arasında Mekke’de yaşayan kişileri de içerir. Eserde Muhammed ve Ahmed’den sonra alfabetik düzenle sıralanmış yaklaşık 3000 isim yer almaktadır. Müellif hattından istinsah edilen 934 (1528) tarihli 250 varaklık bir yazma nüshası Hindistan’da Râmpûr Rızâ Kütüphanesi’nde (nr. 3613 [f]-3032), bir diğer nüshası da Cidde’de Mektebetü Câmiati’l-Melik Abdilazîz’de (nr. 75) kayıtlıdır. İbrâhim b. Hammûd el-Müşeykıh eserle ilgili olarak Riyad’da lisans tezi hazırlamıştır (1405, Câmiatü İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye el-ulûmü’l-ictimâiyye, Tarih).

3. Muʿcemü’ş-şüyûḫ. 861’de (1457) tamamlanan ve kaynaklarda Muʿcemü Şüyûḫi’n-Necm b. Fehd adıyla da zikredilen eser 447’si erkek, altmış yedisi kadın olmak üzere toplam 514 kişinin ismini ihtiva etmektedir. Dört yazma nüshası bulunan kitap Berlin Staatsbibliothek’teki nüsha (nr. 10131) esas alınarak Muhammed ez-Zâhî tarafından neşredilmiştir (Riyad 1982).

4. Buġyetü’l-merâm bi-aḫbâri vülâti’l-beledi’l-Ḥarâm. Sahâbî Attâb b. Esîd’den başlayarak Mekke’de doğan ünlü kişilerden bahsetmektedir; müellifin ölümüyle eksik kalmıştır. İzzeddin b. Fehd’in, Ġāyetü’l-merâm bi-aḫbâri salṭanati’l-beledi’l-Ḥarâm adlı eserini babasının bu kitabını tamamlamak ve isim değişikliğiyle sahiplenmek suretiyle meydana getirdiği sanılmaktadır. Müellif hattından istinsah edilen bir nüshası Mekke Câmiatü Ümmi’l-kurâ mektebetü merkezi’l-bahs’ta kayıtlıdır (Tarih, nr. 1090).

5. Meşyeḫatü Ebi’l-Fetḥ el-ʿOs̱mânî el-Merâġī (el-Fetḥu’r-rabbânî bi-muʿcemi’ş-şeyḫ Ebi’l-Fetḥ el-ʿOs̱mânî). Yazma nüshasının bir kısmı Medine’de Ârif Hikmet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 68/231).

6. et-Tebyîn bi-terâcimi’ṭ-Ṭaberiyyîn. Bir nüshasının Mekke’de el-Mektebetü’l-Feyziyye’de olduğu söylenmekte, ancak bölümü ve numarası bildirilmemektedir (M. Habîb el-Hîle, s. 150).

7. Terâcimü şeyḫatinâ Sâre bint el-ʿİz b. Cemâʿa. Yazma nüshası Kudüs’te Dârü’l-hatîb’de bulunmaktadır (Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye, nr. 993).

İbn Fehd’in kaynaklarda adı geçen diğer başlıca eserleri de şunlardır: Beẕlü’l-cehd fî men sümmiye bi-Fehd ev İbn Fehd, Tertîbü esmâʾi terâcimi Târîḫi’l-eṭıbbâʾ li’bni Ebî Uṣaybiʿa, Tertîbü esmâʾi terâcimi Ḥilyeti’l-evliyâʾ li-Ebî Nuʿaym el-İṣbahânî, Tertîbü esmâʾi terâcimi Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ li’ẕ-Ẕehebî ve ẕüyûlih, Tertîbü esmâʾi terâcimi Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile li’bni Receb, Tertîbü esmâʾi terâcimi’l-Medârik li’l-Ḳāḍî ʿİyâż el-Yaḥṣûbî, Tertîbü Kitâbi’l-ʿUḳūd li’l-Maḳrîzî, es-Sırrü’ẓ-ẓahîrî bi-evlâdi Aḥmed en-Nüveyrî, Ġāyetü’l-emânî fî terâcimi evlâdi’l-Ḳasṭallânî, Fehresetü’n-Necm b. Fehd, Kitâbü’l-Büldâniyyât, Kitâbü’l-Muḫaḍramîn, Kitâbü’l-Müdellisîn, el-Lübâb fi’l-elḳāb, el-Meşâriḳu’l-münîre fî ẕikri Benî Ẓahîre, Meşyeḫatü Aḥmed b. ʿAbdillâh es-Semhûdî, Meşyeḫatü Zeyneb bint ʿAbdillâh el-Yâfiʿî, Meşyeḫatü ʿAbdilḳādir b. eş-Şihâb el-Enṣârî, Meşyeḫatü el-ʿİz b. el-Furât el-Mıṣrî, Meşyeḫatü Ebi’l-Ferec el-Merâġī, Meşyeḫatü Muḥammed b. Muḥammed el-Maṭarî, Meşyeḫatü’n-Nûri’l-Maḥallî, Meşyeḫatü Ebi’l-Vefâ İbrâhîm b. Muḥammed el-Ḥalebî, Muʿcemü şüyûḫi’t-Taḳī b. Fehd, el-Müs̱els̱elât (diğer eserleri için bk. M. Habîb el-Hîle, s. 147-160).

BİBLİYOGRAFYA

Necmeddin İbn Fehd, Muʿcemü’ş-şüyûḫ (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1982, s. 191-194.

a.mlf., İtḥâfü’l-verâ bi-aḫbâri Ümmi’l-ḳurâ (nşr. Fehîm M. Şeltût), Kahire 1983, neşredenin girişi, I, 7-20.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, VI, 126-131.

a.mlf., el-İʿlân bi’t-tevbîḫ, s. 251, 355, 360.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 7, 306.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VII, 342.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, II, 457, 461, 462.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 512-513.

Ahlwardt, Verzeichnis, IX, 497-498.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 794.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 21, 174, 224, 277; II, 11, 485, 685.

Brockelmann, GAL, II, 225; Suppl., II, 225.

Ziriklî, el-Aʿlâm, V, 225.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VII, 318.

F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 320, 419-421, 429, 434, 452, 480.

a.mlf., “Ibn Fahd”, EI² (İng.), III, 760.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 669.

Cezzâr, Medâḫilü’l-müʾellifîn, III, 1180-1181.

M. Habîb el-Hîle, et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 147-160.

Yûsuf Rahîmlû, “İbn Fehd”, DMBİ, IV, 428-429.