İBN FEHD, Takıyyüddin

5 Rebîülâhir 787 (16 Mayıs 1385) tarihinde Yukarı Mısır’ın (Saîd) Asfûn beldesinde doğdu. IX-X. (XV-XVI.) yüzyıllarda Hicaz bölgesinde ve özellikle Mekke’de birçok âlim yetiştirmiş ve ticarî hayatta aktif rol oynamış İbn Fehd ailesine mensuptur. Kaynaklar, nesebinin Ali b. Ebû Tâlib’in oğullarından Muhammed b. Hanefiyye’ye dayandığını kaydediyorsa da Süyûtî bu konuda tereddüt göstermektedir (Naẓmü’l-ʿiḳyân, s. 171); çünkü ailenin büyük dedesi Kadı Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Fehd (ö. 770/1369) aslen Mısırlıdır.

İbn Fehd’in ailesi 795 (1393) yılında Mekke’ye göç ederek oraya yerleşti. İlk eğitimini babasından ve Mekke’deki âlimlerden alan İbn Fehd Kur’an’ı, ʿUmdetü’l-aḥkâm’ı, fıkıhta et-Tenbîh’i, nahivde İbn Mâlik’in ve hadiste Irâkī’nin el-Elfiyye’lerini ezberledi. Burhâneddin el-Ebnâsî’den el-Muvaṭṭaʾı okudu. Hadisle ilgilenmeye 804’te (1401-1402) başladı. 805 (1402-1403) ve 816 (1413) yıllarında Yemen’e seyahat etti ve orada meşhur dil âlimi Fîrûzâbâdî ile görüştü. 811’de (1408-1409) Hz. Peygamber’in kabrini ziyaret amacıyla Mekke’den Medine’ye yürüyerek gitti. Ayrıca San‘a’ya, Cebel’e ve Aden’e ilmî seyahatlerde bulundu. İbn Zahîre, Şemseddin el-Garâkī, İbn Selâme, İbnü’l-Cezerî, Heysemî ve Âişe bint İbnü’l-Hâdî gibi âlimlerden çeşitli icâzetler aldı. İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Yümn et-Taberî, Ebû Bekir b. Hüseyin el-Merâgī, Ebû Hüreyre b. Nakkāş, Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî ve Cemâleddin b. Hayyât da hocalarından bazılarıdır. Müftülük ve müderrislik yapan İbn Fehd’in öğrencileri arasında Süyûtî, Şemseddin es-Sehâvî ve Muhammed b. Tolun ile torunu İzzeddin İbn Fehd gibi âlimler vardır. İbn Hacer, Mekkeliler ve Yemenliler’le ilgili eserlerinde ondan büyük oranda istifade etmiştir.

Âlî ve nâzil rivayetleri elde etmek için büyük gayret gösteren İbn Fehd, çok sayıda kitap satın alarak Mekke’de büyük bir kütüphane oluşturmuş ve bunu umumun istifadesine sunmuş, ölümünden önce de vakıf haline getirmiştir. 7 Rebîülevvel 871 (17 Ekim 1466) tarihinde Mekke’de vefat etti ve Mi‘lât Kabristanı’na gömüldü. Sehâvî ve İbn Nâsırüddin gibi âlimler ondan övgüyle bahsetmişlerdir. Üç oğlundan Necmeddin Ömer babasının ilmine vâris olmuştur.

Eserleri. 1. Laḥẓü’l-elḥâẓ bi-ẕeyli ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ. Zehebî’nin Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ’ına yapılmış bir zeyildir. Müellif eserinin vefeyât kısmında ana hatlarıyla biyografileri, gerekli gördüğü yerlerde bazı isim ve nesepleri de vermiş ve adını andığı kişilerden gelen rivayetleri senedleriyle birlikte nakletmiştir. Eser, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ ile birlikte Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî ile Süyûtî’nin zeyillerinin de yer aldığı Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ içerisinde yayımlanmıştır (Dımaşk 1347; Beyrut, ts., s. 69-344).

2. ʿUmdetü’l-münteḥil ve bülġatü’l-mürteḥil. Demîrî’nin Ḥayâtü’l-ḥayevân’ına yapılmış bir tekmile olan kitapta önce âlî hadislere, ardından hikâyelere ve daha sonra şiirlere yer verilmiştir. Hadisler Kütüb-i Sitte ve dört mezhebe ait eserlerden alınmıştır; eserdeki kırk hadisi nakleden sahâbî ve diğer râvilerin sayısı da kırktır. Eserin yazma nüshaları Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (Mecâmî‘, nr. 175) ve Dublin’deki Chester Beatty Library’de (nr. 3470) kayıtlıdır.

3. el-Büdûrü’z-zevâhir mimmâ li’l-muḫtâr ve ʿıtretühû mine’l-mefâḫir. Mekke şerifi Ebü’l-Kāsım b. Hasan b. Aclân için kaleme alınan eser, Hz. Peygamber’in mûcizelerine ve Ehl-i beyt’in faziletine dair kırk yedi sahâbîden gelen altmış yedi hadisi ihtiva etmektedir. Müellifin kendi hattıyla Safer 849’da (Mayıs 1445) yazdığı eserin asıl nüshası Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî’de bulunmaktadır (nr. 441).

4. ed-Dürerü’s-seniyye ve’l-cevâhirü’l-behiyye mine’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye ve’l-aḫbâri’l-merviyye. Devlet adamlarını imar faaliyetlerine yönelmeye ve özellikle ordu nâzırı Ebü’l-Mehâsin Yûsuf’u Mina’daki Hayf Mescidi’ni tamir ettirmeye teşvik amacıyla yazılmıştır. 4 Rebîülâhir 855 (6 Mayıs 1451) tarihinde bitirilen, mescidlerle medreseleri inşa veya tamir ettirmenin faziletine dair hadislerden meydana gelen ve iki cüz olduğu bilinen eserin birinci cüzü Paris Bibliothèque Nationale’de kayıtlıdır (nr. 721).

5. Muḫtaṣaru esmâʾi’ṣ-ṣaḥâbe (Muʿcemü’ṣ-ṣaḥâbe). Müellif hattıyla yazılmış 817 (1414) tarihli nüshası el-Mektebetü’l-Ezheriyye’de bulunmaktadır (Tarih, nr. 10.667).

6. el-Menhecü’l-celî ilâ şüyûḫi ḳāḍi’l-Ḥaremeyni’s-sirâci’l-Ḥanbelî. Müellifin, hocası Sirâceddin Abdüllatîf b. Muhammed b. Ahmed el-Fâsî için kaleme alıp Safer 848’de (Mayıs-Haziran 1444) tamamladığı eser alfabetik olarak sıralanmış 310’u erkek, kırk üçü kadın 353 kişinin (151’i sahâbî) biyografisinden meydana gelen bir mu‘cemdir (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 269).

7. en-Nûrü’l-bâhiri’s-sâṭıʿ min sîreti ẕi’l-burhâni’l-ḳāṭıʿ. Hz. Peygamber’in sîretine dair olan eserin bir kısmı Berlin Staatsbibliothek’te bulunmaktadır (nr. 9633/31).

8. Risâle teştemilü ʿalâ terâcimi’l-Mekkiyyîn ve’l-Medeniyyîn elleẕîne eḫaẕe ʿanhüm Aḥmed b. Ḫalîl el-Lübûdî (Terâcimü’l-meşâyiḫ). Alfabetik olarak düzenlenen eserin yazma nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’dedir (Mecâmî‘, nr. 175).

9. Risâle teştemilü ʿalâ ʿiddeti icâzât li-baʿżı efâżıli’l-ḳarni’t-tâsiʿ (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecâmî‘, nr. 175).

10. Tuḥfetü’l-vârid ve buġyetü’r-râʾid. Müellif bu eserinde Cemâleddin b. Ali ez-Zemzemî ile diğer hocalarının rivayetlerinin tahrîcini yapmıştır. Oğlu Necmeddin İbn Fehd’in hattıyla yazılan eserin bir nüshası Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî’de kayıtlıdır (Mecmua, nr. 441).

İbn Fehd’in kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: Behcetü’d-dimâs̱e bimâ verede fî fażli’l-mesâcidi’s̱-s̱elâs̱e, Büşra’l-verâ bimâ verede fî Ḥirâʾ, el-Cevâhirü’l-fâḫiretü’l-müctemeʿa fîmâ ḳaraʾehû et-Taḳī b. Fehd ve semiʿahû, ed-Dürerü’l-ʿavâlî ve’l-cevâhirü’l-ġavâlî, ed-Dürerü’l-fâʾiḳa ve’l-aḫbârü’r-râʾife, Nihâyetü’t-Taḳrîb ve tekmîlü’t-Tehẕîb bi’t-Teẕhîb (İbn Hacer’in Tehẕîbü’t-Tehẕîb’i ile Zehebî’nin Teẕhîbü Tehẕîbi’l-Kemâl’ini cemettiği on iki ciltlik bir kitap olup Takıyyüddin el-Fâsî gibi âlimlerin takdirini kazanmıştır; bk. Mahmûd Saîd Memdûh, s. 38), Fehresetü Cemâliddîn Ebî Ḥâmid b. Ẓahîre, Kitâb fî meşyeḫati’t-Taḳī b. Fehd, el-Mecmûʿatü’l-müsteṭâbe fî maʿrifeti benî Fehd ve men yelteḥıḳ bihim mine’l-ḳarâbe, Meşyeḫatü’l-Cemâli’l-enṣâri’l-mürşidî, Meşyeḫatü ʿAbdillaṭîf el-Fâsî, Meşyeḫatü Ebi’s-Saʿâdât b. Ẓahîre, Meşyeḫatü Muḥammed b. ʿAbdirraḥmân el-Kinânî el-Medenî, el-Meṣâbîḥu’l-müşriḳatü’ẕ-ẕâhire min muʿcizâti’l-Muṣṭafâ ve menâḳıbi ʿıtretihi’ṭ-ṭâhire, el-Meṭâlibü’s-Seniyyetü’l-ġavâlî bimâ li-Ḳureyşin mine’l-mefâḫir ve’l-ʿavâlî, el-İbâne bimâ verede fi’l-Ciʿrâne, Tuḥfetü’l-ʿulemâʾi’l-etḳıyâʾ bimâ câʾe fî ḳıṣaṣi’l-enbiyâʾ, Sîretü’l-ḫulefâʾ ve’l-mülûk, Ṭuruḳu’l-İṣâbe bimâ câʾe fi’ṣ-ṣaḥâbe, Ṭuruḳu’s-Selâme min meşyeḫati’l-faḳīh ʿAlî b. Selâme, Vesîletü’n-nâsik fi’l-menâsik (ayrıca bk. Sehâvî, IX, 282; Mahmûd Saîd Memdûh, s. 38-39; M. Habîb el-Hîle, s. 138-146; DMBİ, IV, 427-428).

BİBLİYOGRAFYA

Takıyyüddin İbn Fehd, Lahẓü’l-elhâẓ (Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ li’ẕ-Ẕehebî içinde, nşr. M. Zâhid el-Kevserî), Dımaşk 1347, neşredenin girişi, s. 2-5.

Fâsî, el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn, VI, 140.

Necmeddin İbn Fehd, İtḥâfü’l-verâ bi-aḫbâri Ümmi’l-ḳurâ (nşr. Abdülkerîm Ali Bâz), Mekke 1408/1988, IV, 475.

a.mlf., Muʿcemü’ş-şüyûḫ (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1982, s. 280-284; neşredenin girişi, s. 11-13.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, VII, 182, 184; IX, 215, 281-283.

Süyûtî, Naẓmü’l-ʿiḳyân (nşr. Philip K. Hitti), Beyrut, ts., s. 170-171.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1987.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, II, 259-260.

Ahlwardt, Verzeichnis, IX, 186.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 205.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 8, 111, 220, 269; II, 84.

Brockelmann, GAL, II, 225; Suppl., II, 225, 538; III, 1267.

G. Vajda, Index Général des Manuscrits Arabes Musulmans de la Bibliothèque Nationale de Paris, Paris 1953, s. 310.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 277-278.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, s. 270, 420, 876-877, 911, 1124, 1125.

Mahmûd Saîd Memdûh, Tezyînü’l-elfâẓ bi-tetmîmi ẕüyûli Teẕkireti’l-ḥuffâẓ, Beyrut 1413/1993, s. 36-40.

M. Habîb el-Hîle, et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 137-146.

F. Rosenthal, “Ibn Fahd”, EI² (İng.), III, 760.

Yûsuf Rahîmlû, “İbn Fehd”, DMBİ, IV, 427-428.