İBN FERAH

624 (1227) veya 625’te İşbîliye’de (Sevilla) doğdu. Babasının adı Ferh diye de kaydedilmiştir. Tahsil için seyahate çıkmadan önce İşbîliye’de Ali b. Câbir ed-Debbâc’ın derslerine devam etti. 646 (1248) yılında Castilla Kralı III. Fernando’nun İşbîliye’yi zaptı sırasında esir düştü. 650’den (1252) sonra Merakeş’e giderek Muhammed b. Abdülmelik el-Merrâküşî ile dostluk kurdu ve onunla birlikte Yahyâ b. Atîk ve Ebü’l-Kāsım el-Belevî gibi âlimlerin ilim meclislerine katıldı. Daha sonra haccetmek ve âlimlerden faydalanmak amacıyla yola çıkan İbn Ferah önce Mısır’a, ardından Dımaşk’a gitti ve orada yerleşti. Abdülazîz el-Ensârî, Kemâleddin ed-Darîr, İbn Abdüddâim ve İbn Ebü’l-Yüsr onun bu dönemde istifade ettiği hocalardan bazılarıdır. Önceleri Mâlikî mezhebine mensup olan İbn Ferah bu sırada Şâfiî mezhebine geçti. Yeterince hadis topladığına ve bilgi edindiğine kanaat getirdikten sonra zamanını hadislerin yorumlanması ve mezheplerin hadislerden hüküm çıkarma yöntemlerinin tesbit edilmesi gibi konulara ayırdı; bir taraftan da Emeviyye Camii’nde hadis ve hadis ilimlerine dair ders okuttu. Şöhretinin iyice yayılmaya başladığı bu dönemde kendisine Nûriyye Dârülhadisi’nin hocalığı teklif edildiyse de kabul etmedi. Başta Zehebî olmak üzere Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî, Ali b. Muhammed el-Yûnînî, Mukātilî ve Birzâlî gibi âlimler onun önde gelen talebelerindendir. İbn Ferah, Ümmü’s-Sâlih Türbesi’nde bulunduğu bir sırada geçirdiği rahatsızlık sonucu 9 Cemâziyelâhir 699’da (2 Mart 1300) vefat etti ve Sûfiyye Kabristanı’na defnedildi.

Seybold, Süyûtî’nin Ṭabaḳātü’l-müfessirîn’inde (s. 92) İbn Ferah’ın tefsir sahibi Muhammed b. Ahmed b. Ebû Bekir b. Ferah el-Kurtubî’nin oğlu olarak gösterilmesinin doğru olmadığını belirtmekteyse de (İA, V/2, s. 733; EI² [İng.], III, 763) Süyûtî yalnız Kurtubî’nin Şehâbeddin Ahmed adında bir oğlu olduğunu söylemiştir. Dolayısıyla lakap ve isim benzerliğinden hareketle Şehâbeddin Ahmed İbn Ferah’ın Kurtubî’nin oğlu olarak gösterildiğine hükmetmek isabetli değildir.

Eserleri. İbn Ferah’ın hadis ve fıkıhla ilgili birçok eser yazdığı kaydedilmişse de kaynaklarda bunlardan sadece üçünün adı geçmektedir.

1. Manẓûme fî muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱. İçinde yirmi sekiz hadis teriminin yer aldığı yirmi beyitlik “lâmî” bir kaside olup Ḳaṣîde ġazeliyye fî elḳābi’l-ḥadîs̱, Manẓûme İbn Feraḥ ve birinci mısraının ilk iki kelimesine izâfeten Ġarâmî ṣaḥîḥ adlarıyla da bilinmektedir. Çeşitli kütüphanelerde müstakil nüshaları bulunan (Kettânî, s. 435) kasidenin metni müellifin biyografisine dair birçok eserde kaydedilmiş, ayrıca Mecmûʿatü erbaʿa manẓûmât içinde yayımlanmıştır (bk. bibl.). Eser üzerinde pek çok şerh ve hâşiye çalışması yapılmış, bunlardan İzzeddin İbn Cemâa’nın Zevâlü’t-teraḥ fî şerḥi Manẓûmeti İbn Feraḥ (nşr. F. Risch, Leiden 1885), Abdülkādir b. Muhammed Selîm el-Kîlânî’nin el-Beyânü’ṣ-ṣarîḥ şerḥu Ḳaṣîdeti Ġarâmî ṣaḥîḥ (Dımaşk 1346) ve Bedreddin el-Hasenî’nin Şerḥu Ḳaṣîdeti Ġarâmî ṣaḥîḥ fî envâʿi’l-ḥadîs̱ (Kahire 1286; Dımaşk 1401, 1405) adlı eserleri neşredilmiştir. İbn Kutluboğa’nın da manzumeye bir şerh yazdığı (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecâmî‘, nr. 68; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1329), Yâhyâ b. Abdurrahman el-İsfahânî el-Karâfî tarafından yapılan şerh üzerine İbrâhim b. Muhammed el-Birmâvî’nin bir hâşiye kaleme aldığı (Brockelmann, GAL Suppl., I, 635) kaydedilmektedir. İbn Cemâa’ya ait şerhin bazı kaynaklarda Şemseddin İbn Abdülhâdi’ye nisbet edilerek H. L. Fleischer tarafından neşredildiğinin belirtilmesi (Serkîs, I, 167; Necîb el-Akīkī, II, 363) yanlış olmalıdır (bk. İBN CEMÂA, İzzeddin).

2. Şerḥu’l-Erbaʿîn en-Neveviyye (İA, V/2, s. 733).

3. Muḫtaṣaru Ḫilâfiyyâti’l-Beyhaḳī. Beyhakī’nin el-Ḫilâfiyyât beyne’ş-Şâfiʿî ve Ebî Ḥanîfe adlı eserinin özeti olup Ziyâb Abdülkerim Ziyâb Akl (1404, Câmiatü Ümmi’l-kurâ Külliyyetü’ş-şerîa) ve İbrâhim b. Sâlih b. Abdullah el-Hudayrî (1414/1993, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye Külliyyetü’d-da‘ve) tarafından tahkik edilerek üzerinde doktora çalışması yapılmıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1486.

a.mlf., el-ʿİber, III, 395-396.

Safedî, el-Vâfî, VII, 286-287.

Sübkî, Ṭabaḳāt (Tanâhî), VIII, 26-29.

İsnevî, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, II, 291.

İbn Hacer, Tebṣîrü’l-müntebih, III, 1072.

İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ṣ-ṣâfî, II, 59-60.

a.mlf., en-Nücûmü’z-zâhire, VIII, 191.

Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahire 1396/1976, s. 92.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, II, 66.

İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ḥicâl, I, 36-37.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 59; II, 1329.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, V, 443-444.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 102.

Serkîs, Muʿcem, I, 167, 202.

Brockelmann, GAL, I, 459; Suppl., I, 635.

Mecmûʿatü erbaʿa manẓûmât (nşr. Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî), Kahire 1371/1952, s. 2-4.

Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 194-195.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, II, 45.

Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1980, II, 363.

Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 435.

Abdülvehhâb b. Mansûr, Aʿlâmü’l-maġribi’l-ʿArabî, Rabat 1406/1986, IV, 231-233.

Cezzâr, Medâḫilü’l-müʾellifîn, III, 1151-1152.

C. F. Seybold, “İbn Ferahü’l-İşbîlî”, İA, V/2, s. 733.

a.mlf., “Ibn Faraḥ al-Is̲h̲bīlī”, EI² (İng.), III, 763.

Sîmîn Muhakkık, “İbn Feraḥ İşbîlî”, DMBİ, IV, 395.

M. Yaşar Kandemir, “Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin”, DİA, VI, 60.