İBN FERHÛN, Burhâneddin

Medine’de doğdu. Hopkins doğum tarihi olarak 760 (1359) yılı civarını vermekteyse de biyografik kaynaklarda yer alan 799 (1397) yılında yaklaşık yetmiş (veya doksan) yaşında iken öldüğüne dair bilgilerden bu tesbitin doğru olmadığı anlaşılmaktadır. Ayrıca hocalarından Cemâleddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Matarî’nin 741’de (1340), Muhammed b. Ahmed el-Akşehrî’nin ise daha erken tarihte vefat ettiği göz önünde bulundurulursa İbn Ferhûn’un 729 (1329) yılından daha önceki bir tarihte doğmuş olması ihtimali kuvvet kazanır. Birçok âlim yetiştiren bir aileye mensup olup büyük dedelerinden Ferhûn’a nisbetle İbn Ferhûn lakabıyla tanınmıştır. Adnânîler’den Ya‘mer b. Mâlik’in soyundan geldiği için Ya‘merî, ataları fetihle birlikte Endülüs’e gidip bir süre Ceyyân (Jaén) şehrinin Üyyân köyünde ikamet ettiği için Üyyânî nisbeleriyle de anılır. Annesi ve babaannesi Hz. Peygamber’in soyundandır. İlk eğitimini babasından ve amcası Bedreddin İbn Ferhûn’dan alıp onlardan hadis dinledi. Afîfüddin Abdullah el-Matarî, İbn Câbir el-Vâdîâşî, İbn Arafe (Ebû Abdullah İbn Arafe’nin babası), İbn Câbir el-Hevvârî, İbn Merzûk el-Hatîb, Zübeyr b. Ali el-Üsvânî gibi âlimlerin derslerine devam etti. Fıkıh, usûl-i fıkıh, ferâiz, nahiv, hadis, kazâ, vesâik (noterlik) ve biyografi alanında maharet kazandı. 775’te (1373) Humus’a, aynı yıl veya bir yıl sonra Mısır’a ve 792’de (1390) Kudüs ve Dımaşk’a gitti.

Rebîülâhir 793 (Mart 1391) tarihinde Medine kadılığına tayin edilen İbn Ferhûn ölünceye kadar bu görevde kaldı. Kendisinden oğlu Ebü’l-Yümn Muhammed, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Ya‘merî, Ebü’l-Feth Şerefeddin Muhammed b. Ebû Bekir el-Merâgī, Muhammed b. Hâlid İbn Zehre, Muhammed b. Muhammed el-Matarî, Hüseynî el-Îcî, İbn Ebû Usaybia gibi âlimler hadis dinledi (öğrencilerinin bir listesi için bk. İrşâdü’s-sâlik, I, 32-34; İbn Fehd dönemindeki çeşitli âlimlerin İbn Ferhûn’la olan hocalık-talebelik ilişkisine ayrı ayrı temas eder, bk. bibl.). Mâlikî mezhebinin Medine’de yayılmasına öncülük eden İbn Ferhûn adalet ve takvâsıyla halkın sevgisini kazandı. 10 Zilhicce 799 (4 Eylül 1397) tarihinde Medine’de vefat etti ve Bakī‘ Mezarlığı’na defnedildi.

Eserleri. 1. ed-Dîbâcü’l-müẕheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-meẕheb. Mâlikî fıkıh âlimlerinin biyografisine dair olup daha sonra üzerine çeşitli zeyiller yazılmıştır (Fas 1316, 1317, 1319; Kahire 1319, 1329, 1351, kenarında Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî’nin Neylü’l-ibtihâc adlı zeyli olarak; I-II, nşr. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr, Kahire 1972).

2. Tebṣıratü’l-ḥükkâm fî uṣûli’l-aḳżıye ve menâhici’l-aḥkâm. Mâlikî mezhebine göre muhakeme usulünü konu alan en önemli ve hacimli eserdir. Üç ana bölümden meydana gelen eserin ilk bölümünde yargı kavramı ve önemi, kadıyla ilgili hükümler, dava konusu ve tarafları, dava ve çeşitleri, beyyine, şahitlik, yemin, mahkeme kâtipliği; ikinci bölümde beyyine çeşitleri, son bölümde ise siyâset-i şer‘iyye konuları işlenmiştir. Eserin çeşitli baskıları yapılmıştır (I-II [kenarında İbn Selmûn’un el-ʿİḳdü’l-munaẓẓam’ı olarak], Bulak 1301; [Muhammed İlîş’in Fetḥu’l-ʿAliyyi’l-mâlik adlı eseriyle], Bulak 1300, 1301, Kahire 1319, 1321, 1378/1958; Fas 1301; nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d, Kahire 1406/1986).

3. Dürretü’l-ġavvâṣ fî muḥâḍarati’l-ḫavâṣ. Fıkıh lugazlarını ihtiva eden ve Mâlikî fıkhında bu türün ilk örneği kabul edilen eser fıkıh konularına göre düzenlenmiş altmış yedi babdan oluşmaktadır (nşr. Muhammed Ebü’l-Ecfân – Osman Bittîh, Kahire-Tunus 1980; Beyrut 1400/1980, 1406/1985).

4. İrşâdü’s-sâlik ilâ efʿâli’l-menâsik. Hac menâsikiyle ilgili olup Muhammed b. Ebü’l-Ecfân tarafından neşredilmiştir (I-II, Kartâc 1989).

5. Teshîlü’l-mühimmât fî şerḥi Câmiʿi’l-ümmehât. Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in Mâlikî fıkhına dair el-Muḫtaṣar’ının (Câmiʿu’l-ümmehât) şerhidir (yazma nüshası için bk. Brockelmann, GAL, II, 226; Suppl., II, 226).

6. Keşfü’n-niḳābi’l-hâcib min muṣṭalaḥi İbni’l-Ḥâcib. Teshîlü’l-mühimmât’a mukaddime olarak yazdığı ve eserdeki bazı terimleri açıkladığı müstakil bir risâledir (nşr. Hamza Ebû Fâris – Abdüsselâm eş-Şerîf, Beyrut 1990).

Müellifin kaynaklarda adı geçen, bir kısmına diğer eserlerinde atıfta bulunduğu bazı eserleri de şunlardır: el-Münteḫab fî müfredâti İbni’l-Bayṭâr (İbnü’l-Baytâr’ın tıp ve eczacılıkla ilgili el-Câmiʿ li-müfredâti’l-edviye ve’l-aġziye adlı eserinden [I-IV, İstanbul 1291] seçmelerden oluşmaktadır); İḳlîdü’l-uṣûl (Şehâbeddin Karâfî’nin Tenḳīḥu’l-fuṣûl’ünün muhtasarı olup tamamlanmamıştır); Burûḳu’l-envâri’l-muvażżıḥa li-envaʿi ṭuruḳi’d-daʿvâ (Yargılama hukukuna dair olduğu anlaşılan bu eser birçok kaynakta Burûḳu’l-envâr fî simâʿi’d-daʿvâ adıyla zikredilir ve müellifin tamamlanmamış eserleri arasında gösterilir; ancak müellif eserin adından ilk şekliyle söz etmektedir, bk. Tebṣıratü’l-ḥükkâm, I, 252); Kitâbü’l-Ḥisbe (müellif Tebṣıratü’l-ḥükkâm’da bu eserine de atıfta bulunur. bk. II, 203).

BİBLİYOGRAFYA

Burhâneddin İbn Ferhûn, Dürretü’l-ġavvâṣ fî muḥâḍarati’l-ḫavâṣ (nşr. M. Ebü’l-Ecfân – Osman Bittîh), Beyrut 1406/1985, neşredenlerin girişi, s. 13-29.

a.mlf., İrşâdü’s-sâlik (nşr. M. Ebü’l-Ecfân), Kartâc 1989, neşredenin girişi, I, 19-60.

a.mlf., Keşfü’n-niḳābi’l-ḥâcib min muṣṭalaḥi İbni’l-Ḥâcib (nşr. Hamza Ebû Fâris – Abdüsselâm eş-Şerîf), Beyrut 1990, neşredenlerin girişi, s. 27-36.

a.mlf., Tebṣıratü’l-ḥükkâm, Bulak 1301, I, 252; II, 203.

İbn Kādî Şühbe, Târîḫ (nşr. Adnân Dervîş), Dımaşk 1977, I, 623.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 48.

a.mlf., İnbâʾü’l-ġumr, III, 338.

Necmeddin İbn Fehd, Muʿcemü’ş-şüyûḫ (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1982, s. 52, 60, 109, 130, 132, 137, 144, 148, 173, 220, 266, 267, 312, 393.

Sehâvî, et-Tuḥfetü’l-laṭîfe fî târîḫi’l-Medîneti’ş-Şerîfe, Beyrut 1993, I, 81-82.

Bedreddin el-Karâfî, Tevşîḥu’d-Dîbâc (nşr. Ahmed eş-Şetyevî), Beyrut 1403/1983, s. 45-46.

İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ḥicâl, I, 182-183.

Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-İbtihâc (İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb içinde), Kahire 1329-30, I, 33-35.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 339, 762; II, 1106.

Serkîs, Muʿcem, I, 202-203.

Tebrîzî, Reyḥânetü’l-edeb, Tebriz 1347, I, 255.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 222.

Brockelmann, GAL, II, 226; Suppl., II, 226.

Karatay, Arapça Basmalar, s. 272-273.

A. G. Ellis, Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London 1967, I, 725-726.

Müneccid, Muʿcem, V, 37-38.

Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 271.

Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ʿArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıṣr beyne ʿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 49, 169.

a.mlf., el-Kütübü’l-ʿArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıṣr fi’l-ḳarni’t-tâsiʿ ʿaşer, Kahire 1990, s. 64-65.

C. Zeydân, Âdâb, III, 227.

Abdülazîz Binabdullah, Maʿlemetü’l-fıḳhi’l-Mâlikî, Beyrut 1403/1983, s. 92-93.

Maʿa’l-Mektebe, s. 125-126.

Elena de Felipe – Fernando Rodríguez, “Las Fuentes de Ibn Farḥūn en las Biografias de Alfaquies de al-Andalus”, Estudios Onomástico-Biográficos de al-Andalus (ed. María Luisa Ávila), Granada 1989, II, 211-245.

G. C. Anawati, “Textes arabes anciens édités en Egypte au cours des années 1981 à 1984”, MIDEO, XVII (1986), s. 178-179.

Hamza Ebû Fâris, “Keşfü intiḳābi’l-ḥicâb min muṣṭalaḥi İbni’l-Ḥâcib li’bn Ferhûn”, Mecelletü’l-Ves̱âʾiḳ ve’l-maḫṭûṭât, II/2, Trablus 1987, s. 391-401.

Moh. Ben Cheneb, “İbn Ferhûn”, İA, V/2, s. 733-734.

J. F. P. Hopkins, “Ibn Farhūn”, EI² (İng.), III, 763.