İBN GĀNİM, Nûreddin

6 Zilkade 920 (23 Aralık 1514) tarihinde Kahire’de doğdu ve burada yaşadı. Aslen Kudüslü olup Hazrec kabilesinden sahâbî Sa‘d b. Ubâde’nin soyundan gelmektedir. Atalarından Gānim’e nisbetle kendisi ve ailenin diğer bazı fertleri İbn Gānim lakabıyla tanınmıştır. Hanbelî âlimi Şehâbeddin Ahmed b. Ali b. Hasan el-Makdisî’nin yanında Kur’an’ı ezberledi ve kırâat-i seb‘ayı öğrendi. Şehâbeddin Ahmed b. Ahmed er-Remlî, Ebü’l-Hasan el-Bekrî es-Sıddîkī, İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî, Kutbüddin Îsâ b. Safiyyüddin eş-Şîrâzî, İbnü’ş-Şelebî künyesiyle bilinen Şehâbeddin Ahmed b. Yûnus el-Halebî, Nâsırüddin Muhammed b. Hasan el-Lekānî, Nâsırüddin Muhammed b. Sâlim et-Tablâvî gibi dört mezhep ulemâsından tefsir, kıraat, tecvid, hadis, fıkıh, usûl-i fıkıh ve kelâm dersleri aldı.

Döneminde Hanefî fıkhının otoritelerinden biri olan İbn Gānim Eşrefiyye Camii’nde imamlık, Eşrefiyye, Vezir Süleyman Paşa, Sargatmışıyye ve Sultan Hasan medreselerinde müderrislik ve yöneticilik görevlerinde bulundu. Kaynaklarda, hayatı boyunca yaptığı iki hac ve üç Kudüs yolculuğu dışında ülkesinden ayrılmadığı, şöhreti sebebiyle İslâm dünyasının her tarafından talebelerin gelerek kendisinden ders aldığı kaydedilir. Şehâbeddin el-Hafâcî, Şürünbülâlî ve Nûreddin el-Halebî tanınmış talebelerinden bazılarıdır.

Fıkıh yanında Arap dili ve edebiyatı, hadis, tefsir ve kelâm ilimlerinde eser verecek seviyeye ulaşan İbn Gānim’in ayrıca remil ve simyaya da vâkıf olup Mısır Beylerbeyi Hâfız Ahmed Paşa’ya iki simya gösterisi yaparak onu etkisi altına aldığı rivayet edilmektedir. Simya ilmini öğrettiği oğlu bu bilgisini kötü yolda kullanarak bazı kişilerin haremine musallat olunca Hâfız Ahmed Paşa’ya şikâyette bulunup katline bizzat fetva vermek suretiyle ölümle cezalandırılmasını sağlamıştır. Ömrünün sonlarına doğru zühd hayatı yaşayan İbn Gānim, Kerîmüddin el-Halvetî vasıtasıyla Halvetiyye tarikatına intisap etti. 18 Cemâziyelâhir 1004 (18 Şubat 1596) tarihinde Kahire’de vefat etti ve Türbetü’l-mücâvirîn’e defnedildi.

Eserleri. 1. Evḍaḥu’r-remz ʿalâ (fî şerḥi) Naẓmi’l-Kenz. Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin Hanefî fıkhına dair Kenzü’d-deḳāʾiḳ adlı eserinin İbnü’l-Fasîh tarafından manzum hale getirildiği Naẓmü’l-Kenz’in şerhi olup çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 360, Çorlulu Ali Paşa, nr. 200, Yenicami, nr. 1182, Fâtih, nr. 1746, Hekimoğlu, nr. 357; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 598-601, 602-605).

2. Ḥâşiye (Taʿlîḳa) ʿale’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir’i üzerine hazırladığı küçük bir hâşiye olup Hamevî’nin aynı esere yazdığı Ġamzü ʿuyûni’l-beṣâʾir adlı şerhiyle birlikte basılmıştır (İstanbul 1290; Beyrut 1405/1985, IV, 475-514).

3. Nûrü’ş-şemʿa fî ẓuhri’l-cumʿa. Cuma namazından sonra kılınan zuhr-i ahîrin hükmüyle ilgili bir eserdir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2228; Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1158, Esad Efendi, nr. 3686, Ayasofya, nr. 1174, 1179, Reşid Efendi, nr. 271).

4. el-Bedîʿatü’l-mühimme fî beyâni naḳżi’l-ḳısme (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 1344; Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 655, Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 305).

5. Redʿu’r-râġıb ʿani’l-cemʿ fî ṣalâti’r-reġāʾib (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1158; Serez, nr. 3876; Cârullah Efendi, nr. 2068).

6. Risâle fî mesʾeleti’l-vaḳf ʿale’l-evlâd (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 853; Reşid Efendi, nr. 1152/19).

7. Ḥavâşî (Ḥâşiye) ʿale’l-Ḳāmûs. Fîrûzâbâdî’nin el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’ine düştüğü notlardan ibaret olup oğlu tarafından derlenmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2661).

8. Buġyetü’l-mürtâd fî (li-)taṣḥîḥi’ḍ-ḍâd. Kur’an ilimleriyle ilgili olan eserin Ebû Hayyân et-Tevhîdî’nin el-Muḳābesât’ı ile birlikte neşredildiği belirtilmektedir (Serkîs, I, 197, 306).

9. en-Nesemetü’n-nefḫiyye ʿale’r-Risâleti’l-Fetḥiyye (Süleymaniye Ktp., Çelebi Abdullah Efendi, nr. 389; bu eserlerinin yazma nüshaları için ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 404; Suppl., II, 234, 267, 395, 429).

Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Teymûr, Ahlâk, nr. 299) İbn Gānim adına kayıtlı olan ve İbn Kayyim el-Cevziyye’nin İġās̱etü’l-lehfân’ından seçmeler ihtiva eden Münteḫab fî meṣâyidi’ş-şeyṭân ve ẕemmi’l-hevâʾ adlı risâle, İbrâhim Muhammed el-Cemel tarafından Meṣâyidü’ş-şeyṭân ve ẕemmü’l-hevâʾ: Muḫtaṣaru İġās̱etü’l-lehfân adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1983). Bundan başka kaynaklarda isimleri geçmemekle birlikte çeşitli kütüphanelerde şu eserler de İbn Gānim adına kayıtlıdır: Risâle fî ḥükmi’l-vekîl baʿde’l-ʿazl hel yuḳbel ḳavlüh (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1027/46, vr. 455-463; Şâzelî Tekkesi, nr. 159, vr. 65-71); Minnetü’l-celîl fî ḳabûli ḳavli’l-vekîl (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 305, vr. 457-466; Kayseri Râşid Efendi Ktp., Râşid Efendi, nr. 1344, vr. 299a-305a). İbn Gānim’in günümüze ulaştığı tesbit edilemeyen Şerḥu Manẓûmeti İbn Vehbân adlı fıkha dair bir eseri daha olduğu belirtilmektedir. Müellife nisbet edilen el-Fâʾiḳ fi’l-lafẓi’r-râʾiḳ adlı eser ise (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 750; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VII, 195) aynı lakapla tanınan Cemâleddin Abdullah b. Ali b. Muhammed’e aittir (Brockelmann, GAL, II, 90; Suppl., II, 81).

BİBLİYOGRAFYA

Atâî, Zeyl-i Şekāik, II, 398-399, 559.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 99, 250, 840, 876, 899; II, 1516, 1982.

Hafâcî, Reyḥânetü’l-elibbâ, II, 52-55.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, III, 180-185.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 491.

Sicill-i Osmânî, III, 503.

Serkîs, Muʿcem, I, 197, 306.

Tebrîzî, Reyḥânetü’l-edeb, VIII, 132.

Brockelmann, GAL, II, 90, 404; Suppl., II, 81, 234, 267, 395, 429.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 173; II, 645.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 750.

Ziriklî, el-Aʿlâm, V, 166.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VII, 195.

a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 503.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 892-893.

Abbas el-Kummî, el-Künâ ve’l-elḳāb, Beyrut 1403/1983, I, 371.

Pertsch, Gotha, I, 350.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 124.

Nâme-i Dânişverân-ı Nâṣırî, Kum, ts. (Dârü’l-fikr), IV, 376-383.

Abdülemîr Selîm, “İbn Ġānim-i Maḳdisî”, DMBİ, IV, 358-359.

“Ibn G̲h̲ānim”, EI² (İng.), III, 772.