İBN HABÎB el-HALEBÎ

10 Şâban 710 (2 Ocak 1311) tarihinde Dımaşk’ta (veya Halep) doğdu. Öğrenimini Dımaşk’ta ve babası Zeynüddin Ömer’in muhtesip olduğu Halep’te tamamladı. Edebiyat ve şiire büyük bir ilgi duyduğu için İbn Nübâte el-Mısrî ile diğer bazı ediplerden ders aldı ve zamanının ileri gelen âlimlerinden hadis dinledi; kendisinden de çeşitli kişiler hadis rivayet etmişlerdir. İlmî seyahatleri sırasında Kahire, İskenderiye, Kudüs ve Halîl’i, hacca gidişlerinde de (733/1333; 739/1339) Hicaz’ın önemli şehirlerini ziyaret etti. Dımaşk, Trablusşam ve Halep’te hocalık yaparak birtakım dinî ve idarî görevlerde bulundu. Öğrencileri arasında Sıbt İbnü’l-Acemî, Ebü’l-Velîd İbnü’ş-Şıhne ve Alâeddin İbn Hatîb en-Nâsıriyye zikredilebilir. Halep Emîri Şerefeddin ile birlikte Suriye’nin başlıca şehirlerini dolaştı; 755’te (1354) Trablusşam’a gitti ve Memlük Valisi Seyfeddin Mencek en-Nâsırî tarafından iyi karşılandığı için iki yıl kadar burada kaldı. 759’da (1358) Mencek’in vali tayin edildiği Dımaşk’a uğradı; âlimlerin büyük ilgi göstermesi üzerine üç yıl da orada kaldı. Halep’e dönünce kadı nâibi, sır kâtibi nâibi ve inşâ kâtibi olarak görev aldı. Hayatının sonlarına doğru bütün görevlerinden ayrıldı ve kendini eserlerini yazmaya verdi. 21 Rebîülâhir 779’da (27 Ağustos 1377) Halep’te vefat etti. İbn Hacer el-Askalânî onun faziletli, zeki ve güvenilir bir kimse olduğunu söyler. Kendisi gibi İbn Habîb diye anılan oğlu Tâhir de tarihçi idi.

Eserleri. 1. Dürretü’l-eslâk fî devleti (mülki, mülûki)’l-Etrâk. Mısır Memlükleri tarihi olup 648-777 (1250-1376) yıllarına dairdir. Kronolojik düzenlenen eserde komşu ülkelerde meydana gelen olaylara ve dönemin yüksek şahsiyetleriyle ileri gelen âlimlerinin biyografilerine de yer verilmiştir. Fakat eser, çok değerli bilgiler içermesine rağmen ifade tarzı bakımından eleştirilmiştir. Çünkü müellif, düşkün olduğu seci ve kafiyeyi sağlamayı tarihî gerçekleri açıklama amacına tercih ederek, ayrıca bahsi geçen şahıslardan bazılarının doğum yeri ve tarihini vermeyerek çalışmasının kıymetini düşürmüştür. Oğlu Tâhir de babasının bıraktığı 778 (1377) yılından 802’ye (1399) kadar gelişen olaylar için yazdığı zeyil de aynı üslûbu takip etmekten kurtulamamıştır. İbn Habîb’in bu eseriyle oğlunun zeyli Makrîzî tarafından kaynak olarak kullanılmıştır. Kitabın bazı kısımları Hendrik Engelinus Weijers – Albertus A. Meursinge (Orient, II [Leiden 1840-1846], s. 197-489) ve Pontus Leander (MO, VII [Uppsala 1913], s. 1-81, 242-243) tarafından yayımlanmış, daha sonra da tamamı neşredilmiştir (Kahire 1289; Dımaşk 1967). Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe bu eserden seçmeler yaparak Münteḫabü Dürreti’l-eslâk’i yazmıştır.

2. Teẕkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Manṣûr ve benîh. 678-770 (1279-1369) yıllarını içine alan eser, Memlük Sultanı Kalavun ve oğullarının tarihi açısından büyük öneme sahiptir. Dönemin siyasî hadiseleri yanında meşhur şahsiyetlerinin hayat hikâyelerini de verir. Dürretü’l-eslâk ile büyük benzerlikler taşıyan ve aynı şekilde secili bir üslûpla kaleme alınan eserin onun müsveddesi olduğu tahmin edilmektedir. Kitabı yayımlayan Muhammed Muhammed Emîn (I-III, Kahire 1976-1986) üçüncü cildi Ves̱âʾiḳu Vaḳfi’s-Sulṭân el-Meliki’n-Nâṣır Ḥasan b. Muḥammed b. Ḳalavun ʿalâ meṣâliḥi’l-ḳubbe ve’l-Mescidi’l-Câmiʿ ve’l-medâris ve mektebi’s-sebîl bi’l-Ḳāhire adıyla ayrıca neşretmiştir (Kahire 1984).

3. Cüheynetü’l-aḫbâr fî esmâʾi’l-ḫulefâʾ ve mülûki’l-emṣâr (Aḫbârü’d-düvel ve teẕkârü’l-üvel fi’t-târîḫ). Secili üslûpla yazılmış, Kalavun devrine (1270-1290) kadar gelen muhtasar bir genel tarihtir; yazma nüshası Köprülü Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1069).

4. el-Fevâʾidü (el-Ferâʾidü)’l-münteḳāh min târîḫi ṣâḥibi Ḥamâ. Ebü’l-Fidâ’nın el-Muḫtaṣar’ından seçmeler ihtiva eder; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki bir mecmua içinde yazma nüshası bulunmaktadır (III. Ahmed, nr. 2475, vr. 97-149).

5. en-Necmü’s̱-s̱âḳıb fî eşrefi’l-menâḳıb. Hz. Peygamber’in sıfatlarından bahseden bir eser olup Mustafa Muhammed Hüseyin ez-Zehebî tarafından neşredilmiştir (Kahire 1416/1996).

6. el-Muḳtefâ min sîreti’l-Muṣṭafâ (el-Muḳtefâ fî ẕikri feżâʾili’l-Muṣṭafâ). Hz. Peygamber’in sîretine dair secili üslûpla yazılmış ve şiirlerle süslenmiş olan eseri Mustafa Muhammed Hüseyin ez-Zehebî yayımlamıştır (Kahire 1416/1996).

7. Delîlü’l-müctâz bi-arżi’l-Ḥicâz (Riḥletü’ş-Şeyḫ Ḥabîb) (nşr. Hamed el-Câsir, Mecelletü’l-ʿArab, V-VI [Riyad 1977], s. 406-414).

8. Keşfü’l-mürûṭ ʿan meḥâsini’ş-şürûṭ. Kadı kararlarını formüle etmek amacıyla kaleme alınmış Şâfiî fıkhına dair bir eserdir; üzerinde Riyâd Abdüllatîf Abdülmuhsin tarafından doktora çalışması yapılmıştır (1988, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye).

9. Kitâbü Nesîmi’ṣ-ṣıbâ fî fünûni’l-edebi’l-ḳadîm ve’l-maḳāmâti’l-edebiyye. Güneş, ay, bulutlar, yağmur, gece-gündüz, ağaçlar, meyveler, çiçekler ve aşk gibi çeşitli konular hakkında yazılmış şiir ve secili nesirden meydana gelen bir eserdir. Birçok defa basılmış (İskenderiye 1289; Kahire 1289, 1302, 1307, 1320; Bulak 1290; Beyrut 1883; İstanbul 1302), son olarak da Mahmûd Fâhûrî tarafından neşredilmiştir (Halep 1413/1993).

10. Tevşîḥu’t-Tavżîḥ. Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî’nin Şâfiî fıkhına dair el-Ḥâvi’ṣ-ṣaġīr’i üzerine Kutbüddin Ahmed b. Hasan b. Ahmed el-Gālî’nin yazdığı Tavżîḥu’l-Ḥâvî adlı şerhe İbnü’l-Bârizî’nin İẓhârü (Teysîrü)’l-fetâvî min esrâri’l-Ḥâvî adlı şerhinden ilâveler yaparak telif edilmiştir. Bir nüshası Edirne Selimiye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 586).

İbn Habîb’in bunlardan başka yirmi kadar eseri bulunmaktadır (Kitâbü Nesîmi’ṣ-ṣıbâ, neşredenin girişi, s. 7-11; el-Muḳtefâ, neşredenin girişi, s. 9-16; Teẕkiretü’n-nebîh, Saîd Abdülfettâh Âşûr’un girişi, I, 18-30; Brockelmann, GAL, II, 37; Suppl., II, 35, 46).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Habîb el-Halebî, el-Muḳtefâ min sîreti’l-Muṣṭafâ (nşr. Mustafa M. Hüseyin ez-Zehebî), Kahire 1416/1996, neşredenin girişi, s. 9-17.

a.mlf., Kitâbü Nesîmi’ṣ-ṣıbâ fî fünûni’l-edebi’l-ḳadîm ve’l-maḳāmâti’l-edebiyye (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1993, neşredenin girişi, s. 7-11.

a.mlf., Teẕkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Manṣûr ve benîh (nşr. M. Muhammed Emîn), Kahire 1976, Saîd Abdülfettâh Âşûr’un girişi, I, 5-30.

Safedî, el-Vâfî, XII, 195-198.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine (nşr. M. Seyyid Câdelhak), Kahire 1385/1966, II, 113-115.

a.mlf., İnbâʾü’l-ġumr (nşr. Hasan Habeşî), Kahire 1389/1969, I, 162-163.

İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ṣ-ṣâfî (nşr. Nebil Muhammed Abdülazîz), Kahire 1988, V, 115-119.

a.mlf., en-Nücûmü’z-zâhire, XI, 189-190.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 623, 737-738; II, 1951-1952.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VI, 262.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 205.

E.-M. Quatremère, Histoire des sultans mamlouks de l’Egypte, Paris 1837, I, 205.

M. G. de Slane, Catalogue des manuscrits arabes de la Bibliothèque Nationale, Paris 1883, s. 319, 569, 587.

M. Şemseddin [Günaltay], İslâm’da Târih ve Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 341-343.

Râgıb et-Tabbâh, İʿlâmü’n-nübelâʾ bi-târîḫi Ḥalebi’ş-şehbâʾ, Halep 1342/1923, V, 66-71.

E. Blochet, Catalogue des manuscrits arabes des nouvelles acquisitions (1884-1924), Paris 1925, s. 3, 218, 342.

Serkîs, Muʿcem, I, 74-75.

Brockelmann, GAL, II, 36-37; Suppl., II, 35, 46.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), II, 208-209.

Abbas el-Azzâvî, et-Taʿrîf bi’l-müʾerriḫîn fî ʿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, I, 205-206.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 266-267.

M. C. Şehabeddin Tekindağ, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, İstanbul 1961, s. 7.

Karatay, Arapça Yazmalar, III, 459-460; IV, 249-250.

F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 97, 178-179, 452, 455.

Selâhaddin el-Müneccid, Muʿcemü’l-müʾerriḫîne’d-Dımaşḳıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 212-213.

Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü maḫṭûṭâti Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, I, 545-546.

G. C. Anawati, “Textes arabes anciens édités en Egypte”, MIDEO, XIV (1980), s. 249-251.

Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, II, 135-137.

“İbn Habîb”, İA, V/2, s. 735.

W. M. Brinner, “Ibn Ḥabīb”, EI² (İng.), III, 775.