İBN HABÎB en-NÎSÂBÛRÎ

Nîşâbur’da doğdu. Tûs’ta Ebü’n-Nadr et-Tûsî’nin ve Ebü’l-Abbas Muhammed b. Ya‘kūb el-Esamm’ın hadis derslerine devam etti. Ayrıca Ebû Ca‘fer Muhammed b. Sâlih b. Hânî, Ebü’l-Hasan el-Kârizî, Ebû Hâtim el-Büstî (İbn Hibbân), Ebû Abdullah es-Saffâr, Ebû Zekeriyyâ el-Anberî gibi âlimlerden faydalanıp tefsir, hadis, fıkıh, kıraat alanında kendini yetiştirdi ve asrın müfessiri sayıldı. Edebiyat, nahiv, megāzî, kısas ve siyer konularında da söz sahibiydi.

Şöhreti bütün Horasan’a yayılan İbn Habîb’in ders halkalarına çeşitli yörelerden gelen öğrenciler katılıyordu. Derslerine devam etmek isteyen ve durumu iyi olan yabancılardan ücret aldığı, imkânı olmayanları da bahçesinde çalıştırdığı halde hemşerilerini bu uygulamadan muaf tutuyordu. Hîrî, Ebü’l-Feth Muhammed b. İsmâil el-Fergānî, Hüseyin b. Muhammed es-Sekkâkî gibi âlimler ondan faydalananlar arasında yer almıştır; Sa‘lebî de önde gelen talebelerindendi. Ayrıca halka verdiği vaazlarla da şöhrete ulaşan İbn Habîb, 389 (999) yılında Dihistan Ribâtı’na giderken uğradığı Cürcân’da hadis dersleri verdi; burada kendisinden hadis yazan talebeleri arasında Ebû Sa‘d el-İsmâilî ve oğulları da bulunmaktadır (Sehmî, s. 190). Önceleri itikadda Kerrâmiyye’ye mensupken daha sonra Şâfiî mezhebini tercih eden ve Eş‘ariyye’yi benimsediği anlaşılan İbn Habîb Zilkade veya Zilhicce 406’da (Nisan veya Mayıs 1016) vefat etti.

Eserleri. 1. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Tefsîrü’n-Nîsâbûrî). Bir nüshası Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Orhan Gazi, nr. 131, 235 varak).

2. Kitâbü’t-Tenzîl ve tertîbuhû. Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (nr. 3763) mevcut nüshası esas alınarak Muhammed Abdülkerîm Kâzım tarafından Kitâbü’t-Tenbîh ʿalâ fażli ʿulûmi’l-Ḳurʾân adıyla neşredilmiştir (el-Mevrid, XVII [Bağdad 1409/1988], s. 305-322). Eserin diğer bir nüshası Köprülü Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 15/2, vr. 2^b-8^b).

3. ʿUḳalâʾü’l-mecânîn. İlk defa Vecîh Fâris el-Kîlânî tarafından neşredilen eser (Kahire 1924) Muhammed Saîd Besyûnî Zağlûl (Beyrut 1405/1985) ve Ömer el-Es‘ad’ın (Beyrut 1407/1987) tahkikleriyle de yayımlanmıştır. Maʿârif dergisinin, İbn Habîb’in 1000. ölüm yıldönümü münasebetiyle “ukalâ ve mecânîn” konusuna tahsis ettiği özel sayısında Mehdî Tedeyyün eserin Farsça bir özetini yapmış (bk. bibl.), Nasrullah Pürcevâdî ve Katia Zakharia da eser üzerine birer inceleme kaleme almışlardır (bk. bibl.).

4. eṭ-Ṭıbbü’n-nebevî (Ṭıbbü’n-nebî). Kısa bir girişten sonra kırk dört babdan oluşan eserde tıpla ilgili altmış yedi rivayete (hadis, eser) yer verilmiş olup çeşitli kütüphanelerde nüshaları mevcuttur (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 682, vr. 175^b-181^b, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2037/4, vr. 89^b-103^b, Çelebi Abdullah Efendi, nr. 126/2, vr. 48^b-61^b, Lala İsmâil, nr. 703/4, vr. 112^b-120^a; Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 459, vr. 1^b-8^a; Beyazıt Devlet Ktp., nr. 2268, vr. 30^b-33^a, nr. 4216, vr. 1^b-4^a; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 351/3, vr. 15^b-24^a, nr. 882, vr. 1^b-11^b; Adana İl Halk Ktp., nr. 446, vr. 227^a-235^b, nr. 1381, vr. 32^b-130^b). eṭ-Ṭıbbü’n-nebevî, önce adı bilinmeyen bir mütercim tarafından Türkçe’ye çevrilerek Risâle-i Tıbbü’n-Nebî adıyla basılmış (İstanbul 1276), daha sonra Hasan b. Ömer es-Sungūrî eseri Devâü’l-ebdân adıyla yeniden Türkçe’ye tercüme etmiştir (İstanbul 1300).

Bağdatlı İsmâil Paşa müellife ayrıca es-Sünen, el-Ḥadâʾiḳ fi’l-mevʿiẓa adlı eserler yanında Nizâmeddin el-A‘rec diye tanınan Hasan b. Muhammed en-Nîsâbûrî’nin Ġarâʾibü’l-Ḳurʾân ve reġāʾibü’l-furḳān adlı eserini de nisbet etmiştir (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 274).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Habîb en-Nîsâbûrî, ʿUḳalâʾü’l-mecânîn (nşr. Ömer el-Es‘ad), Beyrut 1407/1987, neşredenin girişi, s. 5-10.

Sehmî, Târîḫu Cürcân (nşr. M. Abdülmuîd Han), Beyrut 1407/1987, s. 188, 190.

Abdülgāfir el-Fârisî, Târîḫu Nîsâbûr: el-Münteḫâb mine’s-Siyâḳ (nşr. M. Kâzım el-Mahmûdî), Kum 1403, s. 268-269.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVII, 237-238.

a.mlf., Tarîḫu’l-İslâm: sene 401-420, s. 141.

Safedî, el-Vâfî, XII, 239-240.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 519.

a.mlf., Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), s. 35-37.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 140-141.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 460.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 254.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 278.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 274.

Sezgin, GAS (Ar.), I, 109.

Salâh M. el-Hıyemî, Fihrisü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye: ʿUlûmü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm, Dımaşk 1404/1984, II, 94-95.

el-Fihrisü’ş-şâmil: ʿUlûmü’l-Ḳurʾân, maḫṭûṭâtü’l-ḳırâʾât, Amman 1989, I, 73.

Nasrullah Pürcevâdî, “Taḥlîl-i Mefâhîm-i ʿAḳl u Cünûn der ʿUḳalâ-i Mecânîn”, Maʿârif, IV/2, Tahran 1366, s. 7-38.

Mehdî Tedeyyün, “ʿUḳalâʾü’l-mecânîn”, a.e., IV/2 (1366), s. 39-129.

K. Zakharia, “Le statut du fou dans le Kitāb Uqalā āl-Mağānīn d’al-Nīsābūrī, modalités d’une exclusion”, BEO, XLIX (1997), s. 269-288.

M. D. Fedwa, “al-Nīṣābūrī”, EI² (İng.), VIII, 53.