İBN HACER el-HEYTEMÎ

Aslen Mısır’ın Aynişems yakınlarındaki Selmünt nahiyesinden olup atalarının daha sonra yerleştiği Garbiye bölgesindeki Mahalletü Ebi’l-Heytem (Heyâtim) köyünde dünyaya geldi. Doğum tarihi olarak kaynaklarda 899 (1494) ve 911 (1505-1506) yılları da verilmekle birlikte doğrusu kendi Muʿcem’indeki bir kayıttan anlaşıldığı üzere (Abdülkādir el-Ayderûsî, s. 262; Abdülmuiz Abdülhamîd el-Cezzâr, s. 28) 909 (1503-1504) yılıdır. Mensup olduğu Benî Sa‘d kabilesinin soyu ensara kadar uzandığı için Ensârî nisbesiyle de anılmaktadır. Büyük dedelerinden birine çok az konuşması sebebiyle “Hacer” (taş) lakabı takılmış, onun soyundan gelenler de İbn Hacer diye anılmıştır.

Küçük yaşta babasını kaybeden İbn Hacer ilk öğrenimini, babasının şeyhi olan sûfî İbn Ebü’l-Hamâil ve onun talebesi Şemseddin eş-Şinnâvî’den gördü. Kur’an’ı ezberledikten sonra Şinnâvî’nin himayesinde önce Tanta’ya, ardından Kahire’ye giderek (924/1518) tahsiline Ahmediyye Medresesi’nde ve Ezher’de devam etti. Zekeriyyâ el-Ensârî, Şehâbeddin Ahmed b. Ahmed er-Remlî, Ebü’l-Hasan el-Bekrî es-Sıddîkī, Abdülhak b. Muhammed es-Sünbâtî, İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî ve Reîsületıbbâ Şehâbeddin İbnü’s-Sâiğ gibi âlimlerden ders okudu. Başta Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’i olmak üzere çeşitli metinleri ezberleyen İbn Hacer daha yirmi yaşında iken fetva ve ders vermek üzere hocalarından icâzet aldı. Tefsir, hadis, fıkıh, usûl-i fıkıh, ferâiz, kelâm, matematik, tıp, mantık, sarf, nahiv, meânî, beyân ve tasavvuf gibi ilim dallarının çoğunda eser verecek seviyeye ulaştı. 933 (1527) ve 937’de (1531) yaptığı hac ziyaretlerinin ardından bir süre Mekke’de kaldı. 940’ta (1534) üçüncü hac ziyareti için gittiği Mekke’ye yerleşti. Günlerini Harem-i şerif’te ders ve fetva vermeye, ayrıca eser yazmaya hasretti. “Şeyhülislâm, İmâmü’l-Haremeyn, Müfti’l-Irâkeyn” gibi lakaplarla tanındı. Kendisine İslâm dünyasının her tarafından fetva sorulurdu. Bazı fetvalarının tartışmalara yol açması üzerine bu meselelerle ilgili müstakil risâleler kaleme aldı; el-Fetâva’l-kübrâ’sı içinde zikredilen risâleler bunlardandır. Zebîd Şâfiî müftüsü İbn Ziyâd el-Gaysî ile sert tartışmalara girdi. Özellikle hac için Mekke’ye gelen birçok talebeye ders verdi. Muhammed Tâhir Fettenî, Vecîhüddin Abdurrahman b. Ömer el-Amûdî, Şeyh Sadr İbn Abdülkuddûs, Abdülkādir el-Fâkihî, Muhammed b. Ahmed el-Fâkihî ve Muhammed b. Abdülazîz ez-Zemzemî tanınmış talebelerinden bazılarıdır. İbn Hacer 23 Receb 974 (3 Şubat 1567) tarihinde Mekke’de vefat etti ve Cennetü’l-muallâ’daki Türbetü’t-Taberiyyîn kısmına defnedildi. Bazı kaynaklarda ölümü için verilen 973 tarihi yanlış olmalıdır.

Genellikle Eş‘ariyye’nin itikadî görüşünü benimseyen İbn Hacer el-Heytemî Allah’ın dünyada görülebileceği, gaybın velîlerce bilineceği, kullara ait fiillerde beşerî kudretin etkili olamayacağı, kâinatın “nûr-ı Muhammedî”den yaratıldığı, Hz. Peygamber’in kabrinde diri olup velîlerin kendisiyle görüşebildiği, Kur’an okumanın bedenî hastalıkları da iyileştirebileceği gibi bazı görüşleri savunmuş ve bunları zayıf veya mevzû birtakım rivayetlere dayandırmıştır (et-Taʿarruf, s. 109-111; Şerḥ ʿalâ metni’l-Hemziyye, s. 16-17, 85, 139, 157, 158). Hemen hemen bütün günahları “kebîre” olarak sayması da bunun bir sonucudur (ez-Zevâcir ʿan iḳtirâfi’l-kebâʾir, tür.yer.). Zayıf veya mevzû olup olmadıklarını dikkate almadan bütün rivayetleri sahih kabul etme anlayışının yaygınlaşmasına sebep olan İbn Hacer’in bu tutumunu ve tasavvufa olan teslimiyetçi bakışını, ayrıca İbn Teymiyye’yi haksız olarak eleştirmesini Nu‘mân b. Mahmûd el-Âlûsî Cilâʾü’l-ʿayneyn fî muḥâkemeti’l-Aḥmedeyn adlı eserinde (bk. bibl.) tenkit etmiştir.

İbn Hacer, Hulefâ-yi Râşidîn’le ilgili genel Sünnî akîdenin savunuculuğunu yapmış, özellikle imâmet meselesine dair eser ve fetvalarında Şîa’ya karşı sert bir tutum takınmıştır. Bir yandan Hz. Ali’nin Allah ile resulü katındaki mertebesini ve imâmete liyakatini ikrar ederken öte yandan Muâviye’ye sövmenin inanç bakımından tehlikelerini vurgulayan bir eser kaleme almıştır. Bu yüzden Şîa âlimleri tarafından küfürle ithamına kadar varan tenkitlere mâruz kalmıştır (meselâ bk. Hânsârî, I, 347, 353, 361-364; DMBİ, III, 332). Tasavvufa bakışı müsbet olan ve kendisi de tarikata mensup bulunan İbn Hacer Kitap ve Sünnet’e dayanmayan, fıkıh bilgisiyle beslenmeyen tasavvufun karşısında yer almıştır.

Eserleri. İbn Hacer çeşitli konulara dair çok sayıda eser telif etmiştir.

A) Fıkıh. 1. Tuḥfetü’l-muḥtâc bi-şerḥi’l-Minhâc (I-III, Bulak 1290, Ömer el-Basrî el-Mekkî’nin hâşiyesiyle birlikte; I-IV, Kahire 1282; İbn Kāsım el-Abbâdî ve Abdülhamîd eş-Şirvânî’nin hâşiyesiyle birlikte; I-VIII, Kahire 1305; I-X, Kahire 1315; Beyrut 1989). Nevevî’nin Şâfiî fıkhına dair Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn adlı eserinin en önemli şerhlerinden biridir (bk. MİNHÂCÜ’t-TÂLİBÎN).

2. el-Fetâva’l-kübra’l-fıḳhiyye (el-Fetâva’l-kübra’l-Heytemiyye) (I-IV, Kahire 1307, 1308, 1329, 1333, 1357, Ahmed b. Ahmed er-Remlî’nin Fetâvâ’sı ile birlikte; Beyrut 1403/1983). Fıkıh konularına göre düzenlenmiş soru ve cevaplardan oluşan bir fetva mecmuasıdır. Talebelerinden Abdülkādir el-Fâkihî tarafından İbn Hacer’in sağlığında derlendiği anlaşılan esere müellifin şu risâleleri de dahil edilmiştir: Tenvîrü’l-beṣâʾir ve’l-ʿuyûn bi-îżâḥi ḥükmi beyʿi sâʿatin min karâri’l-ʿuyûn (II, 166-221); İṣâbetü’l-aġrâż fî süḳūti’l-ḫıyâr bi’l-aʿrâż (II, 242-249); Ḳurretü’l-ʿayn bi-beyâni enne’t-teberruʿ lâ yübṭılühü’d-deyn (müellifin daha sonra bu risâlesine zeyil olarak yazdığı Keşfü’l-ġayn ʿammen ḍalle ʿan meḥâsini Ḳurreti’l-ʿayn da aynı koleksiyon içinde yayımlanmıştır [III, 2-38]); Refʿu’ş-şübeh ve’r-reyb ʿan ḥükmi’l-iḳrâr bi-uḫuvveti’z-zevceti’l-maʿrûfeti’n-neseb (III, 132-141); Sevâbiġu’l-meded fi’l-ʿamel bi-mefhûmi ḳavli’l-vâḳıf men mâte min ġayri veled (III, 194-221); et-Taḥḳīḳ limâ yeşmülühû lafẓü’l-ʿatîḳ (III, 301-326); el-İtḥâf bi-beyâni aḥkâmi icâreti’l-evḳāf (III, 326-361); el-Ḥaḳḳu’l-vâẓıḥu’l-muḳarrer fî ḥükmi’l-vaṣıyye bi’n-naṣîbi’l-muḳadder (IV, 50-68); el-İntibâh li-taḥḳīḳi ġavîṣi mesâʾili’l-ikrâh (IV, 171-179); Taḥẕîru’s̱-s̱iḳāt min ekli’l-küfte ve’l-ḳāt (IV, 223-234).

3. el-Fetâva’l-ḥadîs̱iyye (Kahire 1307, 1325, 1328, 1329, Celâleddin es-Süyûtî’nin ed-Dürerü’l-müntes̱ire’si ile birlikte; Kahire 1328, 1353, 1356, 1390, 1409-1410/1989-1990). el-Fetâva’l-kübrâ’nın zeyli gibi değerlendirilen bu eserin büyük bir kısmını akaidle ilgili yönü bulunan fetvalar teşkil etmektedir.

4. el-Minhâcü’l-ḳavîm (Şerḥ ʿalâ Muḫtaṣarı Bâ Fażli’l-Ḥaḍramî, Şerḥu’l-Muḳaddimeti’l-Ḥaḍramiyye) (Kahire 1276, 1288, 1297, 1301, 1303, 1305, 1308, 1322, 1325, 1340; Bulak 1309, 1316, 1349; nşr. Mustafa el-Hun v.dğr., Beyrut-Dımaşk 1395/1975; nşr. Mahmûd Mataracî, Beyrut 1416/1996). Müellifin 944 (1538) yılında kaleme aldığı eser, Abdullah Bâ Fazl el-Hadramî’nin Şâfiî fıkhına dair Muḫtaṣar’ının (el-Muḳaddimetü’l-Ḥaḍramiyye) şerhidir. Muhammed Mahfûz b. Abdullah et-Tirmizî’nin Mevhibetü’l-fażl ʿalâ Şerḥi İbn Ḥacer ʿalâ Muḫtaṣarı Bâ Fażl, Muhammed b. Süleyman el-Kürdî’nin el-Ḥavâşi’l-Medeniyye ve Hüseyin b. Ali el-Uşârî’nin Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Ḥaḍramiyye adlı eserleri el-Minhâcü’l-ḳavîm üzerine yazılan hâşiyelerden bazılarıdır.

5. Fetḥu’l-cevâd fî şerḥi’l-İrşâd (I-II, Kahire 1305-1306, 1347, 1391-1392/1971-1972). İbnü’l-Mukrî el-Yemenî’nin Şâfiî fıkhına dair İrşâdü’l-ġāvî adlı eserinin şerhidir.

6. el-İmdâd fî şerḥi’l-İrşâd. Aynı eserin daha muhtasar bir şerhi olup önceki eserle birlikte basılmıştır.

7. Ḥâşiye ʿale’l-Îżâḥ fî menâsik (Kahire 1323, 1329, 1344, 1969, el-Îżâḥ ile birlikte). Nevevî’nin el-Îżâḥ adlı eserinin hâşiyesidir.

8. İtḥâfü ehli’l-İslâm bi-ḫuṣûṣiyyâti’ṣ-ṣıyâm (nşr. Mahmûd en-Nevâvî, Kahire 1380/1960; nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1410/1990).

9. ez-Zevâcir ʿan iḳtirâfi’l-kebâʾir (I-II, Bulak 1284; Kahire 1292, 1310, 1322, 1325, 1331, 1356, 1390/1970, 1980; nşr. Ahmed Abdüssâfî, Beyrut 1407/1987, el-İʿlâm bi-ḳavâṭıʿi’l-İslâm ve Keffü’r-reʿâʿ ʿan muḥarremâti’l-lehv ve’s-semâʿ ile birlikte; Kahire 1328, Taṭhîrü’l-cenân ile birlikte; Kahire 1370/1951, el-İʿlâm bi-ḳavâṭıʿi’l-İslâm’la birlikte; nşr. M. Mahmûd Abdülazîz v.dğr., Kahire 1414/1994). Muhammed b. Ali el-Beyrûtî’nin Kenzü’n-nâẓır, Abdullah b. Ahmed el-Mevsılî’nin Zevâhirü’z-Zevâcir ve Muhammed Osman el-Huşt’un Kebâʾirü’ẕ-ẕünûb (Kahire 1985) adıyla ihtisar ettiği eser Ahmed Serdaroğlu ve Lütfi Şentürk tarafından İslâm’da Helâller ve Haramlar: Büyük Günahlar başlığıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1981, 1986, 1990).

10. Keffü’r-reʿâʿ ʿan muḥarremâti’l-lehv ve’s-semâʿ (I-II, Bulak 1284; Kahire 1310, 1325, 1331; Beyrut 1407/1987, ez-Zevâcir’in kenarında; nşr. Muhammed Abdülkādir Ahmed Atâ, Beyrut 1406/1986; nşr. Âdil Abdülmün‘im Ebü’l-Abbas, Kahire 1409/1989). Mûsiki, oyun ve eğlencenin bazı çeşitlerini kötüleyen bir eser olup İbn Zuğdân lakabıyla bilinen Ebü’l-Mevâhib Muhammed b. Ahmed b. Muhammed et-Tûnisî’nin (ö. 881/1476) Feraḥu’l-esmâʿ bi-ruḫaṣi’s-semâʿ adlı eserine reddiye olarak kaleme alınmıştır.

11. Derrü’l-ġamâme fî dürri’ṭ-ṭaylesân ve’l-ʿaẕebe ve’l-ʿimâme.

12. Telḫîṣü’l-İḥrâʾ fî taʿlîḳ bi’l-ibrâʾ. Semhûdî’nin el-İḥrâʾının muhtasarıdır.

13. Taṭhîrü’l-ʿaybe min denesi’l-ġaybe (nşr. Mecdî es-Seyyid İbrâhim, Kahire 1987; nşr. Yüsrî Abdülganî Abdullah, Beyrut 1409/1988).

B) Siyer, Biyografi, Tarih. 1. el-Ḫayrâtü’l-ḥisân fî menâḳıbi’l-İmâmi’l-Aʿẓam Ebî Ḥanîfe en-Nuʿmân (Kahire 1303, 1304, 1305, 1311, 1322, 1326; Beyrut 1403/1983). Şemseddin eş-Şâmî’nin ʿUḳūdü’l-cümân fî menâḳıbi Ebî Ḥanîfe en-Nuʿmân adlı kitabından faydalanılarak kaleme alınmıştır. Manastırlı İsmâil Hakkı’nın aslına tam sadık kalmadan büyük bir kısmını Türkçe’ye çevirdiği eseri (Mevâhibü’r-rahmân, İstanbul 1310) Ahmet Karadut (Menâkıb-ı İmâm-ı Azam: İmâm-ı Azam’ın Menkıbeleri, Ankara 1978, 1983) ve Abdülvehhab Öztürk de (İmâm-ı Azam’ın Menkıbeleri, Ankara 1978) tercüme etmiştir.

2. el-Cevherü’l-munaẓẓam (muntaẓam) fî ziyâreti’l-ḳabri’l-muʿaẓẓami’l-mükerrem (Bulak 1279; Kahire 1309, 1320, 1331). Hz. Peygamber’in kabrini ziyaret etmenin hüküm ve âdâbına dairdir.

3. Tuḥfetü’z-züvvâr ilâ ḳabri’n-nebiyyi’l-muḫtâr (nşr. es-Seyyid Ebû Ömer, Tanta 1412/1992).

4. ed-Dürrü’l-mendûd fi’ṣ-ṣalât ve’s-selâm ʿalâ ṣâḥibi’l-maḳāmi’l-maḥmûd. Haseneyn Muhammed Mahlûf tarafından neşredilmiştir (Kahire 1380/1961).

5. Mevlidü’n-nebî (Kahire 1323; nşr. Ebü’l-Fazl el-Huveynî el-Eserî, Tanta 1411/1990). Eser üzerine çeşitli şerhler yazılmıştır.

6. Tuḥfetü’l-aḫbâr fî mevlidi’l-muḫtâr (Dımaşk 1283; Tanta 1322).

7. en-Niʿmetü’l-kübrâ ʿale’l-ʿâlem bi-mevlidi seyyidi benî (veledi) Âdem (İstanbul 1308, 1977, 1404/1984).

8. Eşrefü’l-vesâʾil ilâ fehmi’ş-şemâʾil (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 314; Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 198; ayrıca bk. Muhammed Habîb el-Hîle, s. 220). Tirmizî’nin Şemâʾilü’n-nebî’sinin şerhi olup Şebrâmellisî’nin eser üzerine bir hâşiyesi vardır.

9. Meblaġu’l-ereb fî faḫri’l-ʿArab. Mecdî es-Seyyid İbrâhim (Kahire 1987) ve Yüsrî Abdülganî Abdullah (Beyrut 1410/1990) tarafından yayımlanmıştır.

10. İtḥâfü iḫvâni’ṣ-ṣafâʾ bi-nübeẕ min aḫbâri’l-ḫulefâʾ. Süyûtî’nin Târîḫu’l-ḫulefâʾ adlı eserinin muhtasarıdır.

11. el-Menâhilü’l-ʿaẕbe fî ıṣlâḥi mâ vehâ mine’l-Kâʿbe.

12. Muʿcem (S̱ebet). Kendilerinden hadis dinlediği âlimlerin biyografilerini ihtiva etmektedir.

C) Hadis. 1. el-Fetḥu’l-mübîn fî şerḥi’l-Erbaʿîn (Kahire 1307, 1317, 1320, Hasan el-Medâbigī’nin el-Erbaʿîn hâşiyesiyle birlikte; Beyrut 1978). Nevevî’nin el-Erbaʿîn adlı eserinin şerhidir.

2. el-Erbaʿûn el-ʿadliyye. Eserde adaletle ilgili kırk hadis yer almaktadır.

3. el-İfṣâḥ ʿan eḥâdîs̱i’n-nikâḥ. 130 hadis ihtiva eden bir eser olup Muhammed Şekûr İmrîr el-Meyâdînî tarafından neşredilmiştir (Amman 1406/1986).

4. Esânîdü’l-faḳīh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥacer el-Heytemî (derleme ve tertip, Ebü’l-Feyz M. Yâsin b. Îsâ el-Fâdânî, Beyrut 1408/1988).

5. Şerḥu Mişkâti’l-meṣâbîḥ. Tebrîzî’nin eserinin şerhidir.

6. el-İfâde limâ câʾe fi’l-maraż ve’l-ʿiyâde (nşr. Abdullah Nezîr Ahmed, Beyrut 1413/1993).

7. el-İnâfe fîmâ câʾe fi’ṣ-ṣadaḳa ve’ẓ-ẓiyâfe (nşr. Mecdî es-Seyyid İbrâhim, Riyad 1407/1987; nşr. M. Abdülkādir Ahmed Atâ, Beyrut 1411/1991).

D) Akaid-Kelâm. 1. el-İʿlâm bi-ḳavâṭıʿi’l-İslâm (Kahire 1293, 1294; Bulak 1284, 1293; Kahire 1310, 1325, 1331, 1370/1951; Beyrut 1407/1987, ez-Zevâcir’in kenarında). Kişinin kâfir sayılmasına yol açan sözlere dair bir eserdir.

2. eṣ-Ṣavâʿiḳu’l-muḥriḳa. Hulefâ-yi Râşidîn’in hilâfetlerinin meşruiyetini ispat ve Şîa’nın bu konudaki görüşlerini tenkit amacıyla hazırlanan bir eser olup 950 (1544) yılında tamamlanmıştır. Esere Nûrullah et-Tüsterî eṣ-Ṣavârimü’l-muḥriḳa ve Ahmed b. Muhammed el-Murtazâ el-Biḥârü’l-muġriḳa adıyla birer reddiye yazmışlardır. Çeşitli baskıları bulunan eser (Bulak 1290; Kahire 1292, 1307-1308, 1312, 1324, 1341, 1375, Taṭhîrü’l-cenân ile birlikte; Lahor 1895) Abdülvehhâb Abdüllatîf (Kahire 1385/1965), Abdurrahman b. Abdullah et-Türkî ve Kâmil Muhammed el-Harrât (I-II, Beyrut 1417/1997) tarafından yayımlanmıştır.

3. Taṭhîrü’l-cenân ve’l-lisân ʿani’l-ḫuṭûr ve’t-tefevvüh bi-s̱elbi Muʿâviye b. Ebî Süfyân (Kahire 1290, 1292, 1303, 1307-1308, 1312, 1324, 1341, 1375/1955, eṣ-Ṣavâʿiḳu’l-muḥriḳa’nın kenarında; Kahire 1328, ez-Zevâcir’in kenarında; Beyrut 1405/1985; nşr. Abdüllatîf Abdülvehhâb, Kahire 1385/1965; nşr. Ebû Abdurrahman el-Mısrî el-Eserî, Tanta 1413/1992). Muâviye b. Ebû Süfyân’a sövmenin akaid açısından tehlikesini açıklamak için kaleme alınmıştır.

4. el-Ḳavlü’l-muḫtaṣar fî ʿalâmâti’l-Mehdî el-Muntaẓar (nşr. Muhammed Zeynhüm – Muhammed Azeb, Kahire 1407/1987; nşr. Mustafa Âşûr, Bulak 1987; nşr. Abdurrahman b. Abdullah et-Türkî, Kahire 1415/1994). Eseri Müşerref Gözcü, Beklenen Mehdi’nin Alâmetleri adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (Manisa 1985, 1986).

E) Diğer Eserleri. 1. et-Taʿarruf fi’l-aṣleyn ve’t-taṣavvuf. İbn Allân tarafından et-Telaṭṭuf fi’l-vüṣûl ile’t-Taʿarruf adıyla şerhedilmiştir (bir kısmı Mekke 1330, kalan kısmı Kahire 1354, kenarında metniyle birlikte).

2. Taḥrîrü’l-maḳāl fî âdâb ve aḥkâm ve fevâʾid yaḥtâcü ileyhâ müʾeddibü’l-eṭfâl. Muhammed Süheyl ed-Debs (Dımaşk-Beyrut 1407/1987) ve Mecdî es-Seyyid İbrâhim (Bulak 1407/1987) tarafından neşredilmiştir.

3. el-Menhecü’l-ḳavîm fî mesâʾili’t-taʿlîm.

4. en-Nuḫabü’l-celîle fi’l-ḫuṭabi’l-cezîle (Kahire 1290, 1310, 1324).

5. Esne’l-meṭâlib fî ṣılati’l-eḳārib (nşr. Hasan Abdülhamîd Hasan, Kahire 1984).

6. el-Mineḥu’l-Mekkiyye fî şerḥi’l-Hemziyye (Bulak 1292, kenarında Hifnî’nin bu şerhe yazdığı Enfesü nefâʾisi’d-dürer adlı hâşiyesiyle birlikte; Kahire 1304, 1307, 1309, 1322, 1326). Bûsîrî’nin el-Ḳaṣîdetü’l-hemziyye’sinin şerhidir.

7. Şerḥu Ḳaṣîdeti’l-bürde (Kahire 1307, 1322).

8. Künhü emrâd fî şerḥi Bânet Süʿâd. Kâ‘b b. Züheyr’in kasidesinin şerhidir (bu eserleri ve diğer bazı eserleriyle yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 508-511; Suppl., II, 527-529; Pertsch, I, 14-17, 47, 49, 486-487; II, 142; III, 215-216, 381-382, 389; IV, 294; Abdülmuiz Abdülhamîd el-Cezzâr, s. 191-216; Muhammed Habîb el-Hîle, s. 217-228).

Ali el-Kārî, Risâle fî beyâni’l-ḥacci’l-mebrûr ve taḥḳīḳi’l-ḫilâf beyne’l-imâm eş-Şeyḫ İbn Ḥacer el-Mekkî eş-Şâfiʿî ve’l-Emîr Bâbişâh el-Buḫârî el-Ḥanefî fî enne’l-ḥac hel yükeffirü’l-kebâʾire em lâ adıyla bir risâle kaleme almış (Bulak 1287) Ebû Sabrîn Ali b. Ahmed b. Saîd de Şemseddin er-Remlî ile İbn Hacer el-Heytemî arasındaki ihtilâfları Esmedü’l-ʿayneyn fî baʿżi iḫtilâfi’ş-şeyḫayn adlı eserinde derlemiştir (Seyyid Abdurrahman b. Muhammed Bâ Alevî’nin Buġyetü’l-müsterşidîn’inin kenarında basılmıştır, Kahire 1371/1952).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Hacer el-Heytemî, el-Fetâva’l-kübra’l-fıḳhiyye, Kahire 1357, I, 3-5.

a.mlf., et-Taʿarruf fi’l-aṣleyn ve’t-taṣavvuf, Mekke 1330, s. 109-111.

a.mlf., Şerḥ ʿalâ metni’l-Hemziyye, Kahire 1304, s. 16-17, 85, 139, 157, 158.

a.mlf., ez-Zevâcir ʿan iḳtirâfi’l-kebâʾir, Beyrut 1408/1988, tür.yer.

Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s. 258-263.

Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâʾire, III, 111-112.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 57, 60, 128, 307, 620, 735; II, 1059, 1083, 1324, 1349, 1502, 1876.

Hafâcî, Reyḥânetü’l-elibbâ, I, 435-436.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VIII, 370-372.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, II, 166.

el-Ḥulelü’s-sündüsiyye, III, 194, 196, 198.

İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, II, 200-202.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 109.

Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 240-241.

Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, I, 345-364.

Serkîs, Muʿcem, I, 81-84.

Tebrîzî, Reyḥânetü’l-edeb, VII, 471-472.

Brockelmann, GAL, II, 508-511; Suppl., II, 527-529.

Karatay, Arapça Basmalar, I, 112.

A. S. Fulton – M. Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London 1959, s. 66-112.

Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 194.

A. G. Ellis, Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London 1967, I, 175-176, 726.

Müneccid, Muʿcem, I, 13.

Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 352.

Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ʿArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıṣr beyne ʿâmey 1900-1925, Kahire 1983, s. 59, 74, 95, 112, 116, 253, 275, 308.

a.mlf., el-Kütübü’l-ʿArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıṣr beyne ʿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 51, 64.

Abdülmuiz Abdülhamîd el-Cezzâr, İbn Ḥacer el-Heytemî, Kahire 1401/1981.

Nu‘mân el-Âlûsî, Cilâʾü’l-ʿayneyn, Kahire 1278, tür.yer.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 337-340.

C. Zeydân, Âdâb, III, 352-353.

Abbas el-Kummî, el-Künâ ve’l-elḳāb, Beyrut 1403/1983, I, 262-263.

Muhammed el-Âbid el-Fâsî, Fihrisü maḫṭûṭâti Ḫizâneti’l-Ḳaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1399/1979, I, 273, 297-298.

Mustafa Hilmî, “İbn Ḥacer el-Heys̱emî”, Muʿcemü aʿlâmi’l-fikri’l-insânî, Kahire 1984, I, 101-102.

Ömer Ferruh, Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱, Beyrut 1985, I, 402-417.

Ebü’l-Hayr Abdullah Mürdâd, el-Muḫtaṣar min Kitâbi Neşri’n-nevr ve’z-zeher fî terâcimi efâżili Mekke (nşr. M. Saîd el-Âmûdî – Ahmed Ali), Cidde 1406/1986, s. 122-124.

Pertsch, Gotha, I, 14, 15, 16, 17, 47, 49, 486-487; II, 142; III, 215-216, 381-382, 389; IV, 294.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 201-202.

Muhammed Habîb el-Hîle, et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 216-228.

C. van Arendonk, “İbn Hacerülheytemî”, İA, V/2, s. 737-738.

a.mlf. – [J. Schacht], “Ibn Ḥad̲j̲ar al-Haytamī”, EI² (İng.), III, 778-779.

M. Âsaf Fikret, “İbn Ḥacer-i Heytemî”, DMBİ, III, 331-333.