İBN HAMDÛN

Receb 495’te (Mayıs 1102) Bağdat’ta doğdu ve burada yetişti. Yâkūt, ailesinin Seyfüddevle b. Hamdân b. Hamdûn’un soyundan geldiğini ve Benî Tağlib’e mensup olduğunu söyler (Muʿcemü’l-üdebâʾ, IX, 185). Birçok edip ve yönetici yetiştiren ailenin tanınmış simaları arasında İbn Hamdûn’un babası filozof ve şeyhülküttâb Ebû Sa‘d Hasan b. Muhammed b. Ali b. Hamdûn, kardeşleri Ebü’n-Nasr Garsüddevle Muhammed ve Ebü’l-Muzaffer ile oğlu Ebû Sa‘d Tâceddin Hasan anılabilir. İbn Hamdûn, Ebü’l-Kāsım İsmâil b. Fazl el-Cürcânî ve diğer bazı âlimlerden hadis dinledi. Önce Abbâsî Halifesi Muktefî-Liemrillâh’ın zamanında (1136-1160) sâhibü dîvânı arz olarak görev yaptı, nedimi olduğu Müstencid-Billâh devrinde de (1160-1170) sâhibü dîvâni’z-zimâm olarak hizmet etti. Bu görevi sırasında halife tarafından kendisine “Kâfi’l-küfât” lakabı verildi ve et-Teẕkiretü’l-Ḥamdûniyye adlı eserini yazdı. Fakat Halife Müstencid bu kitapta yer alan bazı hikâyelerden haberdar olunca içinde kendisini aşağılayıcı nitelikte bir şeyler olacağı vehmine kapıldı ve İbn Hamdûn’u görevinden azlederek hapsettirdi. 11 Zilkade 562’de (29 Ağustos 1167) hapishanede ölen İbn Hamdûn, Bağdat’ta Mekābirukureyş’e (bugünkü Kâzımeyn) İmam Muhammed el-Cevâd ve İmam Mûsâ el-Kâzım’ın kabirleri yanına gömüldü (İbn Hallikân, IV, 382).

İbn Hamdûn’un bilinen tek eseri et-Teẕkiretü’l-Ḥamdûniyye adını taşımaktadır. İbn Hallikân, et-Teẕkire fi’s-siyâse ve’l-âdâbi’l-melikiyye, Ḥavâdis̱ü’s-sinîn olarak da anılan eseri “tarih, edebiyat, fıkra ve şiir ihtiva eden en güzel kitap” olarak tanıtır ve daha sonraki müelliflerin böyle bir eser yazamadıklarını söyler. Genellikle filoloji ve tarihe dair bir antoloji niteliğinde olan eser yine İbn Hallikân’ın ifadesine göre halk arasında da şöhret kazanmıştır (a.g.e., IV, 380). et-Teẕkiretü’l-Ḥamdûniyye’de dinî öğütler, meliklerin ve vezirlerin takip edecekleri siyaset, ahlâk, fıkralar, meliklere, reislere, çocuk ve kadınlara mersiyeler ve tâziyeler, hicivler, tasvirler, gazeller ve hutbelerden çeşitli örnekler, atasözleri, Araplar’a ait haberler ve âdetler, fal, kehanet, şiir sanatları, şairlerin ve yazarların, ahmakların ve cahillerin fıkraları gibi konulara yer verilmiştir. Elli bab üzerine düzenlenen ve on iki cilt olduğu belirtilen eserin (Kütübî, III, 323; Safedî, II, 357) yazma nüshaları çeşitli kütüphanelerde (İbn Hamdûn, neşredenin girişi, I, 14-17; Brockelmann, GAL, I, 333; Suppl., I, 493) dağınık şekilde bulunmaktadır. Eserin ikinci babı es-Siyâse ve’l-âdâbü’l-melikiyye başlığıyla özet halinde müstakil olarak neşredilmiş (Kahire 1345), şarapla ilgili 44. babı Hilâl Nâcî tarafından yayımlanmıştır (el-Mevrid, V/4 [Bağdat 1976], s. 123-168). Önce I ve II. ciltlerini tahkik ederek yayımlayan İhsan Abbas (I-II, Beyrut 1983-1984), daha sonra Bekir Abbas ile birlikte eseri son cildi fihrist olmak üzere on cilt halinde neşretmiştir (Beyrut 1996). et-Teẕkiretü’l-Ḥamdûniyye’nin bu neşrinde 49 ve 50. bölümler bulunmamaktadır. Hz. Âdem’den 553 (1158) yılına kadar gelen tarihin bir özeti olan 49. bölümün 447-553 (1055-1158) yılları arasındaki kısmı doğrudan doğruya Irak ve Horasan’daki Selçuklu devri Türk tarihini ve bilhassa Abbâsî-Selçuklu münasebetlerini ilgilendirmektedir. İsmet Kayaoğlu hazırladığı doktora tezinde bu kısmı tahkik etmiştir (Kitāb al-Tadhkira d’Ibn Hamdūn, édition critique du tome XII: La partie d’histoire 447-553 H./1055-1158, Paris 1970). Bu bölümün yazma nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde mevcuttur (III. Ahmed, nr. 2948). Aynı yerde (nr. 2981) bu cildin Ḥavâdis̱ü’s-sinîn adıyla kayıtlı eksik bir nüshası daha bulunmaktadır (Karatay, III, 344-345). Dua kısmını ihtiva eden 50. bab ise henüz yayımlanmamıştır. Muhammed Nasr Mühennâ, eserin et-Teẕkiretü’l-Ḥamdûniyye başlıklı ikinci babını özet halinde neşretmiştir (Annales islamologiques, sy. 21 [Kahire 1985], s. 3-15). Eseri ayrıca İbn Manzûr Muḫtaṣarü’t-Teẕkireti’l-Ḥamdûniyye (veya el-Münteḫab ve’l-muḫtâr mine’n-nevâdir ve’l-aḫbâr, nşr. Abdürrâzık Hüseyin, ts., baskı yeri yok) ve Mahmûd b. Yahyâ b. Sâlim b. Receb eş-Şeybânî de Münteḫabü’l-fünûn min Teẕkireti İbn Ḥamdûn adıyla ihtisar etmiştir (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1649). İbn Hamdûn’un şiirlerinin bir kısmı İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aʿyân’ında ve İmâdüddin el-İsfahânî’nin Ḫarîdetü’l-ḳaṣr adlı eserinde yer almaktadır (bk. bibl.).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Hamdûn, et-Teẕkiretü’l-Ḥamdûniyye (nşr. İhsan Abbas – Bekir Abbas), Beyrut 1996, İhsan Abbas’ın girişi, I, 5-19.

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam (Atâ), XVIII, 175.

İmâdüddin el-İsfahânî, Ḫarîdetü’l-ḳaṣr ve cerîdetü ehli’l-ʿaṣr (nşr. M. Behcet el-Eserî – Cemîl Saîd), Bağdad 1375/1955, I, 184-185.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, IX, 185.

İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 380-382.

Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, III, 323-324.

Safedî, el-Vâfî, II, 357.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, III, 370-371.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 383.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, IV, 206.

Brockelmann, GAL, I, 333; Suppl., I, 493.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IX, 217.

Karatay, Arapça Yazmalar, III, 344-345, 718-719.

Sarton, Introduction, II/1, s. 445.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 85.

Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, II, 216-217.

Îsâ İskender el-Ma‘lûf, “et-Teẕkiretü’l-Ḥamdûniyye”, MMİADm., IV/10 (1924), s. 435-441.

İsmet Kayaoğlu, “İbn Hamdûn’un Kitâbü’t-Tezkire’si”, AÜ İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, sy. 3, Ankara 1977, s. 351-355.

Muhammed Nasr Mühennâ, “et-Teẕkiretü’l-Ḥamdûniyye”, AIsl., sy. 21 (1985), s. 1-17.

“İbn Hamdûn”, İA, V/2, s. 746.

F. Rosenthal, “Ibn Ḥamdûn”, EI² (İng.), III, 784.

Abdülhüseyin Şehîdî, “Baġdâdî, Bahâʾeddîn Ebü’l-Meʿâlî Muḥammed”, DMT, III, 289-290.

Âzertâş Âzernûş – Muhammed Seyyidî, “İbn Ḥamdûn”, DMBİ, III, 364-365.