İBN HATÎBÜDDEHŞE

750 (1349) yılında Suriye’nin Hama şehrinde dünyaya geldi. 760’ta (1359) doğduğu da zikredilmiştir (İbn Kādî Şühbe, IV, 109). Yukarı Mısır’ın Feyyûm kasabasından olan ve daha sonra Hama’ya yerleşip Hatîbüddehşe diye anılan (DİA, XII, 516-517) babasına nisbetle İbn Hatîbüddehşe lakabıyla tanındı. İlk öğrenimini Hama’da yaptı; küçük yaşta Kur’an’ı ezberledi. Ardından tahsil için Suriye ve Mısır’a gitti. Hadis, fıkıh, edebiyat ve nahivde kendini yetiştirdikten sonra 809 (1406) yılından itibaren ders vermeye başladı; hayatının büyük bir kısmını öğretimle ve fetva vermekle geçirdi. Talebesi İbn Hacer el-Askalânî’nin belirttiğine göre ilmî ve ahlâkî kişiliğiyle Hama’nın mümtaz bir şahsiyeti oldu (İnbâʾü’l-ġumr, VIII, 249).

İbn Hatîbüddehşe, Memlük Sultanı Şeyh el-Mahmûdî’nin sır kâtibi Kadı Nâsırüddin el-Bârizî’nin aracılığı ile Hama kadılığına tayin edildi ve on yıl kadar (1412-1422) bu görevde kaldı. Melik Eşref Barsbay sultan olunca görevinden alındı. Bundan sonra ilmî çalışmalarına devam etti ve Kāsımiyye Medresesi’nde ders verdi. Dalgınlığı sebebiyle bazı nakillerinde gevşek davrandığı ileri sürülen (Sehâvî, X, 130) İbn Hatîbüddehşe’nin şiir yazdığı belirtilir. İbn Hatîbüddehşe 17 Şevval 834’te (28 Haziran 1431) Hama’da vefat etti. Oğulları Kadı Kemâleddin ile Mahmûd da ilimle meşgul olmuşlardır.

Eserleri. 1. Tehẕîbü’l-Meṭâliʿ li-terġībi’l-muṭâliʿ. İbn Kurkūl’ün garîbü’l-hadîs konusundaki Meṭâliʿu’l-envâr ʿalâ ṣıḥâḥi’l-âs̱âr adlı eserinin bazı ilâvelerle birlikte yapılmış bir telhisi olup altı cilt hacmindeki kitabın beş cildinin bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’dedir (nr. 31536/B; diğer bazı ciltleri için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 440-441).

2. Ḫâtimetü Tehẕîbi’l-Meṭâliʿ. Tehẕîbü’l-Meṭâliʿin sekizinci bölümünü oluşturan eserde bazı hadis metinlerinin tashîf ve i‘rabıyla ilgili tartışmalar ele alınmıştır. Kitabın bir nüshası Mektebetü’l-belediyye bi’l-İskenderiyye’de kayıtlıdır (nr. 1216/B).

3. et-Taḳrîb fî ʿilmi’l-ġarîb. İki cilt olan eser Tehẕîbü’l-Meṭâliʿin muhtasarı olup 23 Ramazan 804’te (26 Nisan 1402) tamamlanmıştır (yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 79; Suppl., II, 71).

4. Tuḫfetü ẕevi’l-ereb (ireb) fî müşkili’l-esmâʾ ve’n-neseb (niseb) (et-Tuḥfe fi’l-mübhemât, Tuḥfetü ẕevi’l-elbâb fî müşkili’l-esmâʾ ve’l-ensâb). Yine Tehẕîbü’l-Meṭâliʿin muhtasarı olan eserde el-Muvaṭṭaʾ ve Ṣaḥîḥayn’da geçen isim ve nisbelerin okunuşu meselesi ele alınmaktadır. Traugott Mann tarafından doktora çalışması olarak incelendikten sonra yayımlanan (Leiden 1905) eser üzerinde Muhammed İdrîs Zübeyr de bir doktora çalışması yapmıştır (University of Glasgow, Scotland, United Kingdom).

5. el-Münteḳā min Kitâbi Câmiʿi’l-uṣûl. Tuḥfetü ẕevi’l-ereb’in zeyli olan ve 8 Cemâziyelâhir 807’de (12 Aralık 1404) tamamlanan eser, el-Muvaṭṭaʾ ve Ṣaḥîḥayn ile diğer bazı hadis eserlerindeki isimlerin okunuşuyla ilgili olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Beşir Ağa, nr. 187, vr. 1-106).

6. el-Muḫtâr min Kitâbi’l-Ensâb. Sem‘ânî’nin el-Ensâb’ından çokça kullanılan nisbelerin seçilip kaydedildiği eser 29 Rebîülâhir 808’de (24 Ekim 1405) tamamlanmıştır; bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Beşir Ağa, nr. 187, vr. 107-149).

7. İġās̱etü’l-muḥtâc ilâ Şerḥi’l-Minhâc (Lübâbü’l-Ḳūt). Ezraî tarafından Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’i üzerine yazılan Ḳūtü’l-muḥtâc fî şerḥi’l-Minhâc’ın muhtasarı olup dört cilt hacminde olduğu belirtilmektedir (Sehâvî, X, 130).

8. Tekmiletü Şerḥi Minhâci’n-Nevevî. Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn adlı eserine Takıyyüddin es-Sübkî’nin yazdığı el-İbtihâc adlı şerhin zeylidir (Şevkânî, II, 294).

9. Muḫtaṣar min ḳavâʿidi’l-ʿAlâʾî ve kelâmi’l-İsnevî. Alâî’nin el-Mecmûʿu’l-müẕehheb fî ḳavâʿidi’l-meẕheb’i ile İsnevî’nin el-Mühimmât’ının muhtasarı olan eser Mustafa Mahmûd el-Bencevînî tarafından yayımlanmıştır (I-II, Musul 1984).

10. Taḥrîrü’l-ḥâşiye fî şerḥi’l-Kâfiyeti’ş-Şâfiye. İbn Mâlik’in el-Elfiyye’si üzerine yapılan şerhin üç cilt hacmindeki (Sehâvî, X, 130) hâşiyesidir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 526).

11. Vesîletü’l-iṣâbe fî ṣanʿati’l-kitâbe. Doksan beş beyitten oluşan bu manzumenin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Kılıç Ali Paşa, nr. 786, vr. 58-59).

12. Şerḥu Vesîleti’l-iṣâbe ilâ ṭarîḳi ṣanʿati’l-kitâbe (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 171; TSMK, Koğuşlar, nr. 945).

İbn Hatîbüddehşe’nin bunlardan başka üç cilt hacminde Şerḥu’l-Kâfiye li’bni’l-Ḥâcib ve el-Yevâḳītü’l-muḍıyye fî mevâḳīti’ş-şerʿiyye adlı eserleri olduğu kaydedilmektedir (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 410).

BİBLİYOGRAFYA

Sâbûnî, Târîḫu Ḥamâ, Hama 1332/1914, s. 117.

İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, IV, 108-109.

İbn Hacer, İnbâʾü’l-ġumr, VIII, 249.

a.mlf., el-Mecmaʿu’l-müʾesses li’l-Muʿcemi’l-müfehres (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1992, III, 345-346.

İbn Tağrîberdî, ed-Delîlü’ş-Şâfî ʿale’l-Menheli’ṣ-ṣâfî (nşr. Fehîm M. Şeltût), Kahire, ts., II, 721.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, X, 129-131.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 464; II, 1361, 1369, 2009.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VII, 210-211.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), II, 293-294.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 410.

Brockelmann, GAL, II, 79; Suppl., I, 526; II, 70-71.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VIII, 37-38.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XII, 148.

Karatay, Arapça Yazmalar, IV, 218.

Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 157-158.

el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Ḥadîs̱ (nşr. el-Mecmau’l-melikî), Amman 1991, I, 340, 395, 440-441.

Farhat Idrees – Muhammad Idrees Zubair, “Ibn Khaṭīb, al-Dahshah: Life and Works”, IS, XXIX/3 (1990), s. 311-329.

Hasan Yûsufî Eşkûrî, “İbn Ḫaṭîbi’d-Dehşe”, DMBİ, III, 431-432.

Hüseyin Elmalı, “Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed”, DİA, XII, 516-517.