İBN HÂTİM (Bedrüddîn Muhammed b. Hâtim b. Ahmed b. İmrân b. el-Fazl el-Yâmî el-Hemdânî; ö. 702/1302’den sonra) Tarihçi ve devlet adamı.
Müellif: Sabri Hizmetli
Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Hemdân’ın bir kolu olan Yâm’ın Benî Hâtim kabilesine mensuptur. İbn Hâtim, Yemen’de hüküm süren Resûlîler’den el-Melikü’l-Muzaffer Yûsuf b. Ömer döneminde (1249-1295) müşavir olarak tayin edildi. Bu görevi sırasında kendisine verilen askerî ve siyasî vazifeleri başarıyla yerine getirdi. Sultanın yanı sıra ünlü emîr Alemüddin Sencer eş-Şa‘bî’nin yakınları arasına girmeyi başaran İbn Hâtim’in rütbesi o devrin meşhur kumandanlarından Hüsâmeddin Lü’lü’ et-Tevrîzî, Mûsâ b. Resûl, Hüsâm b. Fazl, Ebû Bekir b. Bektemür, Muhammed b. Rebî‘ ve Mecd b. Ebü’l-Kāsım’dan daha yüksekti. 657’de (1259) Benî Şihâb ve onların reisi Muhammed b. Veşşâh ile (Vişâh) iyi ilişkiler kurmak üzere görevlendirildi. Aynı maksatla Zemâr halkıyla yapılan müzakerelere katıldı. 672 (1273-74) yılında Sultan el-Muzaffer ile Zeydîler’in imamı arasında barış sağlamak için görüşmelerde bulundu.
İsmâiliyye mezhebine mensup olmasına rağmen Sünnî Resûlîler Devleti’ne uzun yıllar hizmet eden İbn Hâtim askerî alanda da faaliyetlerde bulundu. Birâş’ın fethi ve Sülâ’nın kuşatılmasında görev aldı. Zeydîler’e karşı düzenlenen sefere kardeşi Bişr ile beraber katıldı; bu savaşta kardeşi Bişr hayatını kaybetti. Ölüm tarihi bilinmeyen İbn Hâtim’in Hazrecî’nin verdiği bilgilerden 702 (1302) yılında hayatta olduğu anlaşılmaktadır (ʿUḳūdü’l-lüʾlüʾiyye, I, 338).
Eserleri. İbn Hâtim’in çok sayıda eser yazdığı kaydedilmekte, ancak bunlardan sadece ikisinin günümüze ulaştığı bilinmektedir.
1. Kitâbü’s-Simṭı’l-ġāli’s̱-s̱emen fî aḫbâri’l-mülûk mine’l-Ġuz bi’l-Yemen. Eyyûbîler, Resûlîler ve Oğuzlar’ın Yemen’deki faaliyetlerinden bahseden eserin yaklaşık üçte ikisi Resûlîler hânedanının ilk iki hükümdarı el-Melikü’l-Mansûr Ömer b. Ali ile el-Melikü’l-Muzaffer Yûsuf b. Ömer dönemine ayrılmıştır. Oğuzlar’ın Yemen’deki hâkimiyetine dair herhangi bir eserin o güne ulaşmadığını ifade ederek bu konuda başlangıç yapmak istediğini belirten müellif bu eserinde kendi ailesi Benî Hâtim’e dair rivayetler dışında oldukça tarafsız ve gerçekçidir. Eserde, yüzyıllarca küçük hânedanlıklar tarafından yönetildikten sonra birliğe doğru giden Yemen’in bu dönemiyle alâkalı bilgiler de yer almaktadır. el-Melikü’l-Muazzam Turan Şah b. Eyyûb devrinden el-Melikü’l-Eşref er-Resûlî dönemine kadar (694/1295) meydana gelen olayları ve bu arada hüküm süren on hükümdarın biyografisini ihtiva eden es-Simṭ daha sonra yazılan birçok kitaba kaynak teşkil etmiştir. Enbâʾü’z-zemen’in müellifi Yahyâ b. Hüseyin es-San‘ânî’nin Eyyûbîler dönemiyle ilgili verdiği bilgilerin temel kaynağı İbn Hâtim’in bu eseridir. Eserde müellif, 569-694 (1173-1295) yılları arasında Yemen’in çeşitli bölgelerindeki mahallî yöneticiler arasında meydana gelen çatışmalara geniş yer vermiş, ancak aynı hassasiyeti ekonomik, sosyal ve siyasî alanlarda göstermemiştir. Kaynaklarını zaman zaman kaydeden İbn Hâtim aldığı bilgilerin doğruluğuna büyük önem vermiş, 647’den (1249-50) sonraki olayların bizzat içinde yer almış, bazılarına da şahit olmuştur. Eser ayrıca diğer kaynaklarda bulunmayan çeşitli bilgiler ihtiva eder. Kitâbü’s-Simṭ klasik Arapça’nın en güzel örneklerinden biridir. G. R. Smith es-Simṭ’ın tenkitli neşrini yapmış (Kitâbü’s-Simṭı’l-ġāli’s̱-s̱emen fî aḫbâri’l-mülûk mine’l-Ġuz bi’l-Yemen, The Ayyūbids and Early Rasūlids in the Yemen [567-694/1173-1295], London 1974), müellif ve eseri, Eyyûbîler, Yemen ve Resûlîler’in tarihiyle ilgili bilgilerin yanı sıra eserdeki birçok terim ve yer adını açıkladığı araştırmasını da ayrı bir cilt halinde yayımlamıştır (London 1978). Eserin bir bölümü Muhammed Abdül‘âl Ahmed tarafından neşredilmiştir (MMMA [Kahire], X/1 [1384/1964], s. 146-160).
2. el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn fî aḫbâri mülûki’l-Yemeni’l-müteʾaḫḫirîn. Eserde Eyyûbîler’in fethinden önce Yemen’de meydana gelen olaylar anlatılmakla birlikte Eyyûbîler devrine de geniş yer verilmiştir. Bazı yazarlar el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn ile Kitâbü’s-Simṭ’ın aynı eser olduğunu ileri sürmüşlerdir. Ancak el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn günümüze ulaşmadığı için bu iddianın doğruluk derecesini tesbit etmek kolay değildir. Kitâbü’s-Simṭ, Eyyûbîler’in Yemen’e girişinden sonraki olayları ihtiva ettiği halde el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn Yemen’in Eyyûbî hâkimiyetinden önceki tarihinden de bahseder ve daha uzun bir tarihî devreyi içine alır. Ayrıca Kitâbü’s-Simṭ’ta Eyyûbîler’in Yemen’e hâkim olmalarının sebeplerinden bahsedilirken Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin kardeşi el-Melikü’l-Muazzam Turan Şah’a iktâ tevcih etme fikri sebep gösterildiği halde el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn’de Abbâsî halifesi başta olmak üzere Süleymânî şerîflerin, Benî Mehdî ailesinin Yemen’deki nüfuzunun giderek artması üzerine bu tehlikeyi bertaraf etmek için Selâhaddîn-i Eyyûbî’den yardım istedikleri belirtilir. Ali b. Hasan el-Hazrecî bu eserden çeşitli nakiller yapmıştır (ʿUḳūdü’l-lüʾlüʾiyye, s. 273).
BİBLİYOGRAFYA
Ali b. Hasan el-Hazrecî, ʿUḳūdü’l-lüʾlüʾiyye (nşr. M. Besyûnî Asel), Kahire 1329/1911, I, 59, 187, 242, 273, 338.
Brockelmann, GAL, I, 394; Suppl., I, 555; II, 238.
Ziriklî, el-Aʿlâm, VI, 303.
Eymen Fuâd Seyyid, Meṣâdiru târîḫi’l-Yemen, Kahire 1974, s. 136-138.
G. R. Smith, The Ayyūbids and Early Rasūlids in the Yemen: 567-694/1173-1295, London 1978.
a.mlf., “Ibn Ḥātim”, EI2 Suppl. (İng.), s. 387-388.
Abdullah M. el-Habeşî, Meṣâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 460.
Sâmî es-Sakkār, “Kitâbü’s-Simṭı’l-ġāli’s̱-s̱emen fî aḫbâri’l-mülûk mine’l-Ġuz bi’l-Yemen li’bn Ḥâtim el-Yâmî ve el-Eyyûbiyyûn ve’r-Resûliyyûn fi’l-Yemen: teʾlîfü’d-Duktûr Riks Simis̱”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, VI, Riyad 1979, s. 397-424.
J. Grand Henry, “G. R. Smith, The Ayyūbids and Early Rasūlids in the Yemen (567-694/1173-1295)”, Bibliotheca Orientalis, XXXVII/1-2, Leiden 1980, s. 104-106.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 31-32 numaralı sayfalarda yer almıştır.