İBN HUMEYD

1236 (1821) yılında Necid bölgesindeki Kasîm’in merkezi Uneyze’de dünyaya geldi. Abdullah b. Abdurrahman el-Bessâm doğum tarihini 1232 (1817) olarak kaydederse de (ʿUlemâʾü Necd, III, 862) İbn Humeyd, 1248 (1832) yılında Uneyze’de geçen bir olaydan söz ederken o vakit on iki yaşında olduğunu belirtir (es-Süḥubü’l-vâbile, II, 630, 644). Âmir b. Sa‘saa kabilesine mensup olup atalarından Humeyd b. Gānim’e nisbetle İbn Humeyd diye tanınmıştır. Uneyze’de Kadı Abdullah b. Abdurrahman Ebâ Butayn’dan fıkıh, usûl-i fıkıh, hadis ve akaide dair çeşitli metinler okudu. Daha sonra tahsil için Mekke’ye giderek sarf, nahiv, meânî, beyân ve bedî‘ dersleri aldı. Muhammed Âbid es-Sindî, Muhammed b. Ali es-Senûsî, Ahmed b. Osman en-Necdî el-Bahreynî, Ahmed Zeynî Dahlân, Abdurrahman b. Muhammed el-Küzberî es-Sagīr ve Muhammed Ehdel ez-Zebîdî’den hadis okuyarak icâzet aldı. Muhammed b. Hamed el-Hüdeybî, Abdülcebbâr b. Ali ez-Zübeyrî el-Basrî ve Osman b. Hasan ed-Dimyâtî gibi âlimlerden fıkıh tahsil etti. Ayrıca Irak, Mısır, Yemen ve Suriye’de çeşitli şehirleri dolaşarak özellikle Hanbelî ulemâsından icâzetler aldı; Şehâbeddin Mahmûd el-Âlûsî ve İbrâhim es-Sekkā el-Ezherî’nin derslerini takip etti.

Daha sonra Mekke’ye yerleşen İbn Humeyd kendini eğitim ve öğretim faaliyetlerine verdi. Yetiştirdiği talebeler arasında kendinden sonra Mekke müftülüğüne getirilen oğlu Ali, Abdülhay el-Leknevî, Sâlih b. Abdullah el-Bessâm, Halef b. İbrâhim en-Necdî, Ebü’l-Hayr Abdullah Mirdâd, Uneyze Kadısı Abdullah b. Âyid ve Mustafa b. Halîl et-Tûnisî gibi âlimler bulunmaktadır. İbn Humeyd, 1264 (1848) yılında Mescid-i Harâm Hanbelî imam-hatipliği ve müderrisliğine tayin edildi; bir ara müftülükte fetva kâtipliği yaptı. Muhammed b. Yahyâ b. Zahîre el-Mekkî’nin vefatıyla (1271/1854) yıllarca boş kalan Mekke Hanbelî müftülüğü makamına getirildi (1282/1865). 12 Şâban 1295 (11 Ağustos 1878) tarihinde Tâif’te vefat etti ve burada İbn Abbas’ın mezarının kuzey tarafında bir yere defnedildi.

İbn Teymiyye ile öğrencilerinin hayranı olan ve onların eserlerine ayrı bir önem veren İbn Humeyd, Arabistan’da ve bilhassa memleketi Necid bölgesinde Vehhâbîlik hareketinin hâkim olduğu bir sırada yaşamış olmakla birlikte kendisini bu hareketin dışında tutmuş, zaman zaman da onlara eleştiriler yöneltmiştir. Vehhâbîler’in ictihadı savunmalarına ve herhangi bir mezhep imamını taklit etmemelerine rağmen Hanbelî mezhebinden göründüklerini söyleyen İbn Humeyd, bu sebeple Hanbelî âlimlerinin biyografilerine ayırdığı es-Süḥubü’l-vâbile adlı eserinde Muhammed b. Abdülvehhâb’a yer vermediği gibi Vehhâbîler’in tasavvuf aleyhtarlığına karşılık olarak Hanbelî mutasavvıflarından övgüyle bahseder ve onların kerametlerinden örnekler verir.

Eserleri. 1. es-Süḥubü’l-vâbile ʿalâ ḍarâʾiḥi’l-Ḥanâbile. İbn Receb’in eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile’sinin zeyli olup 751 (1350) yılından 12 Cemâziyelâhir 1288 (28 Ağustos 1871) tarihine kadar geçen sürede yaşayan 843 Hanbelî âliminin biyografisini içermektedir (I-III, nşr. Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd – Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn, Beyrut 1416/1996). Abdullah b. İbrâhim en-Necdî ez-Zübeyrî es-Sâbile fi’ẕ-ẕeyl ʿale’s-Süḥubi’l-vâbile (Basra Üniversitesi Ktp., nr. 700) ve müellifin torunu Abdullah b. Ali en-Naʿtü’l-ekmel fî terâcimi aṣḥâbi’l-İmâm Aḥmed adıyla esere birer zeyil yazmışlardır (es-Süḥubü’l-vâbile, neşredenin girişi, I, 102; Abdullah b. Abdurrahman el-Bessâm, II, 600).

2. Mülaḫḫaṣu Buġyeti’l-vuʿât. Süyûtî’nin eserinin muhtasarı olup müellif nüshası Haydarâbâd Âsafiye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 342).

3. Keşfü’s-sünne (Haydarâbâd Âsafiye Ktp., nr. 1324). İbn Humeyd hakkında bilgi veren kaynaklarda bu eserden söz edilmemektedir.

4. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Müntehâ. Buhûtî’nin fıkha dair eserine yazılmış bir hâşiyedir. Uneyze’de el-Mektebetü’l-vataniyye ve Şeyh Abdullah b. Halef ed-Duhayyân’ın Küveyt Evkaf Bakanlığı Kütüphanesi’ndeki özel kitaplığında iki nüshası mevcuttur (es-Süḥubü’l-vâbile, neşredenin girişi, I, 58-59).

5. Ġāyetü’l-ʿaceb fî tetimmeti Ṭabaḳāti İbn Receb. İbn Receb’in eserine yaptığı bazı ilâvelerle düştüğü notları ve 750 (1349) yılından önce vefat ettikleri halde eserde zikredilmeyen bir kısım âlimlerin biyografisini ihtiva etmektedir. Bir nüshası Uneyze’de adı geçen kütüphanede, mikrofilmi de Câmiatü’l-Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’nin merkez kütüphanesinde bulunmaktadır (a.g.e., I, 62).

İbn Humeyd’in, öğrencisi Mustafa b. Halîl et-Tûnisî’ye verdiği icâzet (Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî, Umumi, nr. 729) hocalarını ve rivayetlerini göstermesi bakımından önemlidir. Müellifin ayrıca orta hacimde bir divan teşkil edecek kadar kasideleri ve edebî yazışmalarının bulunduğu kaydedilmektedir (Abdullah b. Abdurrahman el-Bessâm, III, 868). İbn Humeyd, hocası Ebâ Butayn’ın, Bûsîrî’nin Ḳaṣîdetü’l-Bürde’sinde Selefî akîde ile bağdaşmayan, Dâvûd b. Circîs tarafından da desteklenen bazı hususları red için yazdığı Teʾsîsü’t-taḳdîs fî keşfi şübühâti İbn Circîs adlı risâleye Ḳurretü’l-ʿayn fi’r-red ʿalâ Bâ Buṭâyn adlı bir risâle ile cevap vermiştir. Bu esere de Abdurrahman b. Hasan Beyânü’l-meḥacce fi’r-red ʿale’l-Lecce adıyla bir reddiye yazmıştır (es-Süḥubü’l-vâbile, neşredenin girişi, I, 67-69; Abdullah b. Abdurrahman el-Bessâm, III, 866). Ziriklî (el-Aʿlâm, VII, 121-122) ve Kehhâle’nin (Muʿcemü’l-müʾellifîn, X, 227) müellife nisbet ettiği en-Naʿtü’l-ekmel bi-terâcimi aṣḥâbi’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel, İbnü’l-Gazzî diye tanınan Kemâleddin Muhammed b. Muhammed Şerîf el-Âmirî’ye (ö. 1214/1799) ait olup bu hata muhtemelen her iki müellifin aynı adı ve nisbeyi taşımasından ve İbn Humeyd’in de aynı konuda bir kitabı bulunmasından kaynaklanmıştır. Nitekim Ziriklî’nin kaynak olarak gösterdiği es-Süḥubü’l-vâbile’de de bu eser İbnü’l-Gazzî’ye nisbet edilmektedir (I, 174; II, 591, 844; III, 976).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Humeyd, es-Süḥubü’l-vâbile ʿalâ ḍarâʾiḥi’l-Ḥanâbile (nşr. Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd – Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Beyrut 1416/1996, I, 174, 185; II, 419, 591, 630-631, 644, 682-683, 735, 844; III, 976, 1192-1193; ayrıca bk. neşredenlerin girişi, I, 11-111.

İbn Şattî, Muḫtaṣaru Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile (nşr. Fevvâz Zemerlî), Beyrut 1406/1986, s. 192.

Ebü’l-Hayr Abdullah Mirdâd, el-Muḫtaṣar min Kitâbi Neşri’n-nevr ve’z-zeher fî terâcimi efâżili Mekke (nşr. M. Saîd el-Âmûdî – Ahmed Ali), Cidde 1406/1986, s. 423-425.

Abdullah b. Ali es-Sübey‘î, ed-Dürrü’l-münaḍḍad fî esmâʾi kütübi meẕhebi’l-İmâm Aḥmed (nşr. Câsim ed-Devserî), Beyrut 1410/1990, s. 65.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 196, 812.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 121-122.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, X, 227.

Abdullah b. Abdurrahman el-Bessâm, ʿUlemâʾü Necd ḫilâle sitteti ḳurûn, Mekke 1398, II, 600; III, 862-870.

Ömer Abdülcebbâr, Siyer ve terâcimü ʿulemâʾinâ fi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer, Cidde 1403/1982, s. 200.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 376, 519-520; II, 729.

Âtik b. Gays el-Bilâdî, Neşrü’r-reyâḥîn fî târîḫi’l-beledi’l-emîn, Mekke 1415/1994, II, 623.

Abdullah b. Abdurrahman el-Muallimî, Muʿcemü müʾellifî maḫṭûṭâti Mektebeti’l-Ḥaremi’ş-şerîf, Riyad 1416/1996, s. 59-60.

Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, DİA, XV, 532, 544.