İBN HÜZEYL

Hayatı hakkında kaynaklarda yeterli bilgiye rastlanmamakta, sadece Fezâre kabilesinden geldiği ve Gırnata’da oturduğu bilinmektedir. Eserlerinden elde edilen ipuçlarına göre XIV. yüzyılın son yarısında yaşamış olmalıdır. ʿAynü’l-edeb ve’s-siyâse adlı çalışmasını 801 (1399) yılında tamamladığına dair bir kayıttan XV. yüzyılın başlarında hayatta bulunduğu anlaşılmaktadır. Yine eserlerinin muhtevasından Kur’an, hadis, fıkıh ve edebiyat alanlarında tahsil gördüğü sonucuna varılmakta, ancak hocaları hakkında fazla bir şey bilinmemektedir. Tuḥfetü’l-enfüs adlı eserinde sadece Şerîf Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ahmed el-Hasenî el-Gırnâtî’nin (ö. 760/1359) hocası olduğundan söz etmekte, atlarla ilgili bir eseri bulunan Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Cüzey’in de hocaları arasında yer aldığı sanılmaktadır.

İbn Hüzeyl Endülüs müslümanlarının tarım, ticaret ve zanaatla meşgul olarak yitirdikleri cihad ruhunu yeniden kazanmalarını ve muhtemel bir hıristiyan saldırısına karşı hazırlık yapmalarını amaçlayan Nasrî Sultanı Ganî-Billâh’ın isteği üzerine Tuḥfetü’l-enfüs adlı eserini kaleme aldı ve çalışmasını 763 (1362) yılında bitirdi. Ancak umulan etki görülmemiş olmalı ki yaklaşık otuz beş yıl sonra, daha da belirginleşen hıristiyan tehdidine karşı bu defa Müstaîn-Billâh’a, önceki eserinin Ḥilyetü’l-fürsân ve şiʿârü’ş-şücʿân adıyla da bilinen ikinci kısmını takdim etti. Bu husus, onun geniş bir kültüre sahip olduğunu ve sultanlarla yakın ilişki kurabilen bir aileden geldiğini göstermektedir.

Eserleri. 1. Tuḥfetü’l-enfüs ve şiʿâru sükkâni’l-Endelüs. Her biri yirmi kısımdan meydana gelmiş iki ana bölümden oluşan eserin birinci bölümünde cihad ve bunun için at beslemenin gereği, ikinci bölümünde savaş atları, binicilik, bakıcılık ve silâhlara dair konular yer almaktadır. Eserde müslümanların cihad ruhunu kamçılayıcı kahramanlık kıssaları yanında savaş tekniği ve binicilik konusunda önemli bilgiler mevcuttur. Özellikle cihad aracı olan at hakkında anlatılanlar o çağın anlayışını yansıtması bakımından değerli görülmektedir. Eserin muhtevasından müellifin Kur’an, hadis, fıkıh, Arap dili ve edebiyatı, siyer, felsefe ve atlarla ilgili kitaplardan olduğu kadar kendi tecrübelerinden de faydalandığı anlaşılmaktadır. İbn Hüzeyl ve Tuḥfetü’l-enfüs’e dair ilmî bir çalışma yapan Halîl Ebû Rahme, bu kitapla Ḥilyetü’l-fürsân’ı iki farklı eser gibi değerlendirip ayrı ayrı yayımlayan Louis Mercier’nin yanıldığını ve Ḥilyetü’l-fürsân adının ikinci bölüme sonradan yakıştırılmış olabileceğini belirtmektedir. Mercier, 1922’de önce Ḥilyetü’l-fürsân’ın Arapça metnini, ardından çeşitli notlarla birlikte Fransızca tercümesini (La parure des cavaliers et l’insigne des preux de Ben Hoḍeīl el Andalousy, Paris 1924), daha sonra da farklı bir eser olarak değerlendirdiği Tuḥfetü’l-enfüs’ün Arapça metnini (Paris 1936) ve Fransızca tercümesini (L’ornement des âmes et la devise des habitants d’al-Andalus, Paris 1939) yayımlamıştır. Ḥilyetü’l-fürsân’ın ayrıca Muhammed Abdülganî Hasan tarafından yapılmış bir neşriyle (Kahire 1951) Maria Jesus Viguera tarafından gerçekleştirilmiş İspanyolca çevirisi bulunmaktadır (Gala de caballeros, blason de paladines, Madrid 1977).

2. ʿAynü’l-edeb ve’s-siyâse ve zeynü’l-ḥaseb ve’r-riyâse. Hadis, hikmet, darbımesel, hikâye, vasiyet ve vaazlardan örneklerin verildiği dört bölümden meydana gelen bir eserdir (Kahire 1303; 1318, Cemâleddin el-Vatvât’ın Ġurerü’l-ḫaṣâʾiṣi’l-vâżıḥa’sıyla birlikte; Kahire 1938; Beyrut 1405/1985).

3. el-Fevâʾidü’l-müsaṭṭara fî ʿilmi’l-bayṭara (Madrid 1935). Nasrî Sultanı V. Muhammed’e (Ganî-Billâh) sunulmuştur. Ziriklî, müellifin baytarlıkla ilgisi tesbit edilemediği için bu kitabın İbn Hüzeyl’e atfı hususunda şüphesi bulunduğunu belirterek eserin, aynı dönemde yaşayan ve aynı künye ile bilinen tabip Yahyâ b. Ahmed b. Hüzeyl’e ait olabileceği ihtimalini ileri sürmektedir (el-Aʿlâm, IV, 299).

4. Maḳālâtü’l-üdebâʾ ve münâẓarâtü’n-nücebâʾ. Müellifin yine V. Muhammed için yazdığı bir eser olup her birinde birer hikâye, menkıbe, atasözü, öğüt ve şiir bulunan yüz bölümden (makale) meydana gelmektedir. Eserin British Museum’da (Suppl., nr. 1144) bir nüshası mevcuttur.

5. Teẕkiretü men itteḳā. İbn Hüzeyl’in ʿAynü’l-edeb’inde bahsettiği bu eseri Ziriklî müellifin basılı kitapları arasında göstermiştir.

6. Kemâlü’l-buġye ve’n-neyl. Bu eser de ʿAynü’l-edeb’de geçmektedir. İbn Hüzeyl’in şiirinden sadece iki beyti Makkarî nakletmiştir (Nefḥu’ṭ-ṭîb, IV, 19).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Hüzeyl, La parure des cavaliers (trc. L. Mercier), Paris 1924, tercüme edenin girişi, s. V-XV.

Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, IV, 19.

Charles Rieu, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts, London 1894, s. 722-723.

Serkîs, Muʿcem, I, 273.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 379.

A. S. Fulton – M. Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London 1959, s. 149, 653-654.

Sarton, Introduction, III/2, s. 1635.

M. Ullmann, Die Natur- und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden 1972, s. 39.

Sa‘d Muhammed el-Hecresî, ed-Delîlü’l-bibliyûcrâfî li’l-merâciʿ bi’l-vaṭani’l-ʿArabî, Kahire 1975, s. 154.

D. Grimwood v.dğr., Arab Islamic Bibliography, Sussex 1977, s. 186.

Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ʿArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıṣr beyne ʿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 130.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), IV, 299.

H. Ritter, “La Parure des Cavaliers und die Literatur Über die Ritterlichen Künste”, Isl., XVIII (1929), s. 116-119.

Halîl Ebû Rahme, “ʿAlî b. Hüẕeyl el-Endelüsî ve kitâbüh: Tuḥfetü’l-enfüs ve şiʿâru sükkâni’l-Endelüs”, MMLAÜr., sy. 17-18 (1982), s. 103-140.

F. Viré, “Ibn Hud̲h̲ayl”, EI² (İng.), III, 804.

Ferâmerz Hâc Menûçihrî, “İbn Hüẕeyl”, DMBİ, V, 109-110.