İBN KUDÂME, Ebü’l-Ferec

Muharrem 597’de (Ekim 1200) Dımaşk’ta dünyaya geldi. Bazı kaynaklarda Şevval 597’de (Temmuz 1201) doğduğu kaydedilir. Birçok âlim yetiştiren Kudâme ailesine mensup olup künyesi Ebû Muhammed, lakabı babasına nisbetle İbn Ebû Ömer şeklinde de geçmektedir. İlk eğitimini, Hanbelî mezhebinin meşhur âlimlerinden olan babası Ebû Ömer Muhammed ile amcası Muvaffakuddin İbn Kudâme’den aldı. Daha sonra Dımaşk’ta Ebû Ali Hanbel b. Abdullah er-Rusâfî el-Mükebber, Ebû Hafs İbn Taberzed, Ebü’l-Yümn el-Kindî, Ebü’l-Kāsım İbnü’l-Harestânî, İbn Melâib, Kādî Es‘ad b. Müneccâ, Ahmed b. Abdüddâim, Ziyâeddin el-Makdisî; Mekke’de Ebü’l-Mecd el-Kazvînî ve İbn Bâsûye; Medine’de Ebû Tâlib Abdülmuhsin b. Ebü’l-Umeyd el-Hafîfî gibi hocalardan ders aldı. Fıkhı amcası Muvaffakuddin, usûl-i fıkhı, bu ilmin önemli kaynaklarından olan el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm adlı eserin müellifi Şâfiî âlimi Seyfeddin el-Âmidî’den tahsil etti. Ayrıca Ebû Sa‘d İbnü’s-Saffâr, Ebü’l-Feth el-Mindâî ve Ebû Ca‘fer es-Saydelânî’nin de içinde bulunduğu pek çok âlimden icâzet aldı.

İbn Kudâme fıkıh ve usulü yanında hadis, kıraat ve nahiv gibi çeşitli ilimlerde kendisini yetiştirdi; özellikle hadis alanında derin bilgi sahibiydi. Altmış yıl hadis okuduğu rivayet edilmekte (Zehebî, Muʿcemü’ş-şüyûḫ, I, 375) ve bu sebeple Zehebî tarafından yirmi altıncı tabakadaki hadisçiler içerisinde sayılmaktadır (el-Muʿîn fî ṭabaḳāti’l-muḥaddis̱în, s. 218). Hadis âlimi Nevevî ondan çeşitli rivayetlerde bulunmuş ve hocalarının en büyüğünün İbn Kudâme olduğunu söylemiştir (Zehebî, Muʿcemü’ş-şüyûḫ, I, 375).

Öğrenimini tamamladıktan sonra kendini eğitim faaliyetlerine veren İbn Kudâme, döneminde Dımaşk’ın tanınmış fıkıh otoritelerinden biri oldu. Bundan dolayı “şeyhülislâm” ve “kutub” sıfatlarıyla anıldı. Dımaşk’ta Câmiu’l-cebel’de hatiplik, Eşrefiyye Dârülhadisi ve Ziyâiyye Medresesi’nde hocalık yaptı. Eşrefiyye’de ilk olarak onun ders verdiği kaydedilir (Nuaymî, I, 48). Yetiştirdiği talebeler ve kendisinden rivayette bulunanlar arasında Takıyyüddin İbn Teymiyye, Mecdüddin İsmâil b. Muhammed el-Harrânî, Nevevî, Zehebî, Ebü’l-Feth İbnü’l-Hâcib, Mizzî, Birzâlî, İbnü’l-Habbâz, Ahmed b. Abdurrahman el-Harîrî, Ebû Bekir el-Münâvî, Ebû İshak el-Fezârî gibi âlimler yer almaktadır.

İlmi yanında ahlak ve yaşayışıyla da halkın ve yöneticilerin saygısını kazanan İbn Kudâme 664 Cemâziyelevvelinde (Şubat 1266) kādılkudâtlığa getirildi. Tarihçiler, bunun Dımaşk’ta Hanbelî kadılığına yapılan ilk tayin olduğunu belirtirler (İbn Kesîr, XIII, 302; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ṣ-ṣâfî, VII, 212). On iki yıldan fazla bir süre ücret almadan yürüttüğü bu görevden kendi isteğiyle ayrıldı. 682 yılı Rebîülâhir ayının son günü (27 Temmuz 1283) vefat etti ve Kāsiyûn Mezarlığı’nda babasının yanına defnedildi. Zehebî bir eserinde İbn Receb ve diğer pek çok tabakat müellifi gibi bu tarihi verirken (Muʿcemü’ş-şüyûḫ, I, 376) bir başka eserinde aynı yılın 9 Cemâziyelevvelinde (5 Ağustos) öldüğünü kaydeder (el-Muʿcemü’l-muḫtaṣ bi’l-muḥaddis̱în, s. 139). Nuaymî’nin rebîülevvel ayının son gününü (28 Haziran) zikretmesi (ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris, I, 49) bir zühul eseri olmalıdır. Kaynaklarda, İbn Kudâme hakkında öğrencisi İbnü’l-Habbâz’ın 150 cüzlük bir eser yazdığı ve Zehebî’nin biyografi hususunda bu hacimde bir çalışmaya rastlamadığını söylediği zikredilmektedir.

Eserleri. İbn Kudâme’nin günümüze ulaşan tek eseri eş-Şerḥu’l-kebîr’dir. eş-Şâfî adıyla da anılan eser, amcası Muvaffakuddin İbn Kudâme’nin Hanbelî fıkhına dair el-Muḳniʿ adlı kitabının şerhidir. Amcasının kendisine bu eseri okutma ve gerekli düzeltmeleri yapma izni vermesi üzerine yine amcasının Hanbelî mezhebinin en meşhur fıkıh kitaplarından olan el-Muġnî’sinden geniş bir şekilde faydalanarak el-Muḳniʿi şerhetmiş ve bundan dolayı mezhebin müteahhir âlimleri tarafından “sâhibü’ş-şerh” diye anılmıştır. İbn Kudâme eserinde önce el-Muḳniʿden bir meseleyi zikrederek onu açıklamış, daha sonra bu mesele hakkında amcasının görüşü ile ona muhalif görüşleri tartışarak tercihini belirtmiştir. Belli ölçüde ictihadî bir bakış açısını yansıtmakla beraber bu yaklaşımın Hanbelî mezhebiyle sınırlı olduğu gözden uzak tutulmamalıdır (İbn Bedrân, s. 435). Eser el-Muġnî ile birlikte on iki cilt halinde basılmıştır (nşr. M. Reşîd Rızâ, Kahire 1341-1348/1922-1929 → Beyrut 1392/1972). Son baskıya XIII-XIV. ciltler olarak ilâve edilen bir tür ansiklopedik indeks (Beyrut 1393/1973) yalnız el-Muġnî’nin konularını içermektedir. İbn Kudâme’nin kaynaklarda Teshîlü’l-maṭlab fî taḥṣîli’l-meẕheb ve el-Vaṣıyye adlı iki eseri daha zikredilmektedir (Brockelmann, GAL, I, 504-505; Suppl., I, 691).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Kudâme, eş-Şerḥu’l-kebîr (el-Muġnî içinde), I, 9-10 (mukaddime), ayrıca bk. I, 3-4.

Yûnînî, Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân, Haydarâbâd 1960, IV, 186-191.

Zehebî, Muʿcemü’ş-şüyûḫ (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, I, 375-376.

a.mlf., el-Muʿîn fî ṭabaḳāti’l-muḥaddis̱în (nşr. Hemmâm Abdürrahîm Saîd), Amman 1404/1984, s. 218.

a.mlf., el-Muʿcemü’l-muḫtaṣ bi’l-muḥaddis̱în (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, s. 138-139.

Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, II, 291-292.

Safedî, el-Vâfî, XVIII, 240-244.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, IV, 197-198.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 302.

İbn Habîb el-Halebî, Teẕkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Manṣûr ve benîh (nşr. M. Muhammed Emîn – Saîd Abdülfettâh Âşûr), Kahire 1976, I, 64, 81-82.

İbn Receb, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), II, 304-310.

Makrîzî, es-Sülûk, I, 720.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VII, 358.

a.mlf., el-Menhelü’ṣ-ṣâfî, VII, 212.

Burhâneddin İbn Müflih, el-Maḳṣadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/1990, II, 107-109.

Nuaymî, ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, I, 45, 48-50, 53-54, 76, 79, 111, 128, 401, 571; II, 12, 33, 36, 62, 83, 106, 111, 113, 115, 119, 207, 276, 438.

Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Menhecü’l-aḥmed (nşr. Abdülkādir el-Arnaût v.dğr.), Beyrut 1997, II, 416; IV, 84, 267, 298, 305, 312, 316, 317-323, 336, 358, 386, 387.

Abdullah b. Ali es-Sübey‘î, ed-Dürrü’l-münaḍḍad fî esmâʾi kütübi meẕhebi’l-İmâm Aḥmed (nşr. Ömer b. Garâme el-Amrî), Beyrut 1416/1996, s. 170-173.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1809.

İbn Bedrân, el-Medḫal ilâ meẕhebi’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî), Beyrut 1405/1985, s. 433, 435.

Brockelmann, GAL, I, 504-505; Suppl., I, 691.

Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, DİA, XV, 541.