İBN MANZÛR

22 Muharrem 630 (8 Kasım 1232) tarihinde Kahire’de doğdu. Yedinci kuşaktan dedesi Manzûr’a nisbetle İbn Manzûr, babası Mükerrem’e nisbetle İbn Mükerrem diye anılır. Muâviye b. Ebû Süfyân tarafından Trablusgarp’a emîr olarak gönderilen sahâbî Rüveyfi‘ b. Sâbit’e izâfetle (İbn Manzûr, Nis̱ârü’l-ezhâr, s. 11) Ensârî ve Rüveyfiî, dedelerinden bir kısmının İfrîkıye’de yerleşmesi sebebiyle İfrîkī, Mısır’da doğup vefat etmesi dolayısıyla Mısrî nisbeleriyle de bilinir. İlk bilgilerini babasından alan İbn Manzûr onun çevresinin de etkisiyle ilim tahsiline başladı. Küçük yaştan itibaren Yûsuf b. Muhayyelî, İbnü’l-Afîf, Abdürrahîm b. Tufeyl ve İbnü’l-Mukayyer lakabıyla tanınan Ali b. Hüseyin el-Bağdâdî el-Hanbelî gibi hocalardan dil, edebiyat, inşâ, hadis ve fıkıh dersleri aldı. Tahsilini tamamladıktan sonra Kahire’de Dîvân-ı İnşâ’da çalışmaya başladı ve bu görevini ölümüne kadar devam ettirdi. Bir süre de Trablus’ta kadılık yaptı. Tunus’ta İbn Manzûr adına 1971 ve 1972 yıllarında milletlerarası iki sempozyum düzenlenmiştir (Ahmed Muhtâr Ömer, XVIII [1974-1975], s. 164). Gramer, tarih, lugat, yazı ve âlî isnadlı hadis rivayetinde temayüz eden İbn Manzûr, Dîvân-ı İnşâ’daki görevi yanında eğitim ve öğretim faaliyetlerini de sürdürdü. Dımaşk ve Kahire’de hadis dersleri verdi (İbnü’l-İmâd, VIII, 49).

İbn Manzûr hacimli eserlere yaptığı ihtisarlarıyla da tanınır. el-Eġānî, el-ʿİḳdü’l-ferîd, eẕ-Ẕaḫîre, Târîḫu Dımaşḳ, Târîḫu Baġdâd, Yetîmetü’d-dehr, eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ ve Zehrü’l-âdâb gibi birçok geniş hacimli kitabı özetleyerek herkesin kolayca faydalanabileceği duruma getirmiştir. Safedî, onun ihtisar etmediği hemen hiçbir büyük kitap bulunmadığını, oğlu Kutbüddin ise ömrünün sonlarına doğru gözlerini kaybetmesine sebep olacak kadar çok kitap okuyup bunları ihtisar eden babasının vefatında kendi hattıyla 500 cilt ihtisar edilmiş kitap bıraktığını söyler (Safedî, el-Vâfî, V, 56-57). Dîvân-ı İnşâ’da kâtiplik yapan oğlu Kutbüddin ile tarihçi ve muhaddis Zehebî, Takıyyüddin es-Sübkî ve tarihçi Alemüddin el-Birzâlî gibi âlimler öğrencileri arasında sayılır. Şâban 711’de (Aralık 1311) Kahire’de vefat eden İbn Manzûr Karâfe Kabristanı’na defnedildi. Onun mutedil bir Şiî olduğu rivayet edilir (Zehebî, Muʿcemü’ş-şüyûḫ, II, 288; Safedî, el-Vâfî, V, 55; Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 248). Tâceddin es-Sübkî, babasının hocaları arasında bulunduğu halde muhtemelen sırf Şiîliğe meyli yüzünden onu Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye’sine almamıştır. İbn Manzûr’un kaynaklarda yer almış latife, nükte ve mizah türü şiirlerinden aynı zamanda iyi bir şair olduğu anlaşılmaktadır.

Eserleri. 1. Lisânü’l-ʿArab. Kelime sayısı ve ihtiva ettiği ayrıntılı bilgiler bakımından Arapça sözlükler arasında birinci sırada yer alır. Mukaddimesinde daha önce telif edilmiş sözlüklerin ihtiyacı karşılamadığını söyleyen müellif âyet, hadis ve şiirden bol örneklerle takviye edilmiş açıklamaları ihtiva eden yeni bir lugat meydana getirmek ve böylece, fasih Arapça ile yazma ve konuşmanın ayıp sayıldığı bir devirde Kur’an ve Sünnet dili olan Arapça’yı korumak için eserini kaleme aldığını belirtir. Lisânü’l-ʿArab ilk olarak 1299-1308 (1881-1890) yılları arasında Ahmed Fâris eş-Şidyâk tarafından Bulak’ta on beş cilt halinde yayımlanmış, daha sonra değişik baskıları yapılmıştır.

2. Muḫtârü’l-Eġānî fi’l-aḫbâr ve’t-tehânî. Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin el-Eġānî adlı eserinin kısaltılmış ve şairlerin isimlerine göre alfabetik olarak yeniden düzenlenmiş şeklidir (nşr. Züheyr Şâvîş, I-XII, Beyrut 1383/1964; nşr. İbrâhim el-Ebyârî v.dğr., Kahire 1385/1964).

3. Nis̱ârü’l-ezhâr fi’l-leyli ve’n-nehâr ve eṭâyibi (evḳāti)’l-aṣâʾil ve’l-esḥâr ve sâʾiri mâ yeşmelü ʿaleyhi min kevâkibi’l-feleki’d-devvâr. Bu eserin aslı, İbn Manzûr’un baba dostu Ahmed b. Yûsuf et-Tîfâşî’nin edebiyat ve ilimler tarihine dair ansiklopedik mahiyetteki Faṣlü’l-ḫiṭâb bi-medâriki’l-ḥavassi’l-ḫams li-üli’l-elbâb adlı kitabı olup Nis̱ârü’l-ezhâr eserin ilk kısmının muhtasarıdır (İstanbul 1298; nşr. Ahmed Abdülfettâh Temmâm, Beyrut 1409/1988).

4. Sürûrü’n-nefs bi-medâriki’l-ḥavâssi’l-ḫams. Ahmed b. Yûsuf et-Tîfâşî’ye ait eserin ikinci kısmının ihtisarıdır (nşr. İhsan Abbas, Beyrut 1980).

5. Aḫbâru Ebî Nüvâs (I, Kahire 1924, nşr. ve şerh Muhammed Abdürresûl İbrâhim; II, nşr. Şükrî Muhammed Ahmed, Bağdad 1952; nşr. Ömer Ebü’n-Nasr, Beyrut 1987).

6. Muḫtaṣaru Târîḫi Dımaşḳ. İbn Asâkir’in eserinin ihtisarı olup Dımaşk ile münasebeti olan belli başlı kişilerin biyografisini ihtiva eder. Bir grup ilim adamının tahkikiyle yirmi dokuz cildi neşredilen eserin yayımı devam etmektedir (nşr. Rûhiyye en-Nehhâs v.dğr., Dımaşk 1404/1984).

7. Muḫtaṣarü’t-Teẕkireti’l-Ḥamdûniyye (el-Münteḫab ve’l-muḫtâr mine’n-nevâdir ve’l-aḫbâr) (nşr. Abdürrâzık Hüseyin [baskı yeri ve tarihi yok]).

İbn Manzûr’un kaynaklarda adı geçen diğer bazı ihtisarları da şunlardır: İḫtiṣâru Kitâbi’l-Ḥayevân (Câhiz), Leṭafü’ẕ-Ẕahîre (İbn Bessâm), Muḫtaṣaru Ẕeyli Târîḫi Baġdâd (Abdülkerîm es-Sem‘ânî), Muḫtaṣaru Zehri’l-âdâb ve s̱emeri’l-elbâb (Ebû İshak el-Husrî), Muḫtaṣarü’l-ʿİḳdi’l-ferîd (İbn Abdürabbih), Muḫtaṣaru Ṣıfati(Ṣafveti)’ṣ-ṣafve (Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî), Muḫtaṣarü’l-Câmiʿ li-müfredâti’l-edviye ve’l-aġziye (İbnü’l-Baytâr), Muḫtaṣaru Nişvâri’l-muḥâḍara ve aḫbâri’l-müẕâkere (Ebû Ali et-Tenûhî), Muḫtaṣaru Yetîmeti’d-dehr fî şuʿarâʾi ehli’l-ʿaṣr (Seâlibî), Muḫtaṣarü’ṭ-Ṭabaḳāti’l-kübrâ (İbn Sa‘d), Tehẕîbü’l-ḥavâs min Dürreti’l-ġavvâṣ (Harîrî).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Manzûr, Lisânü’l-ʿArab, “crb” md.; ayrıca bk. Ahmed Fâris eş-Şidyâk’ın girişi, I, 5-6, 263-264.

a.mlf., Muḫtaṣaru Târîḫi Dımaşḳ (nşr. Rûhiyye en-Nehhâs v.dğr.), Dımaşk 1408/1988, neşredenlerin girişi, I, 11-16.

a.mlf., Muḫtârü’l-Eġānî (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1385/1965, neşredenin girişi, I, 1-22.

a.mlf., Nis̱ârü’l-ezhâr (nşr. Ahmed Abdülfettâh Temmâm), Beyrut 1409/1988, s. 11; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-8.

Tâcü’l-ʿarûs, “krm” md.

Zehebî, Muʿcemü’ş-şüyûḫ: muʿcemü’l-kebîr (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, II, 288-289.

a.mlf., el-ʿİber, IV, 29.

a.mlf., Min Ẕüyûli’l-ʿİber (nşr. Muhammed Reşâd), Küveyt, ts.

Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, IV, 39-40.

Safedî, el-Vâfî, V, 54-57.

a.mlf., Nektü’l-himyân (nşr. Ahmed Zekî Bek), Kahire 1329/1911, s. 275-276.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, IV, 215.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, V, 31-33.

İbn Tağrîberdî, ed-Delîlü’ş-Şâfî (nşr. Fehîm M. Şeltût), Mekke 1403/1983, II, 706-707.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 248.

a.mlf., Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 288.

İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ḥicâl, I, 315-316.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât (Arnaût), VIII, 49.

Brockelmann, GAL, II, 25; Suppl., II, 14-15.

Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, III, 712-716; VI, 369-374.

Ahmed Muhtâr Ömer, “İbn Manẓûr el-Luġavî”, Revista del Institute Egipcio de Estudios Islamices, XVIII, Madrid 1974-75, s. 155-164.

Fâruk Mahmûd el-Cenûbî, “Menhecü İbn Manẓûr ve menhecühû fî Lisâni’l-ʿArab”, Âdâbü’r-râfideyn, VII, Musul 1976, s. 507-512.

Ahmed Ateş, “İbn Manzûr”, İA, V/2, s. 768-769.

J. W. Fück, “Ibn Manẓūr”, EI² (İng.), III, 864.

İbrâhim el-Ebyârî, “Lisânü’l-ʿArab”, Tİ, I, 353-367.

Muhammed Cevâd Envârî, “İbn Manẓûr”, DMBİ, IV, 704-706.